Sa Papë shqiptarë? Shfletojmë historinë…Klementi XI përballë zhansenistëve”.

Zhansenizmi ishte një lëvizje fetare, filozofike e politike, që  u përpoq ta modifikonte katolicizmin, mbi bazën e doktrinës teologjike e filozofike,  themeluar në shekullin XVII, nga Cornelius Jansen (1585-1638), ipeshkëv i d’Ypres, autor i Augustinus, i cili u bazua mbi idenë se njeriu lind i prishur e, prej këndej, është i paracaktuar të bëjë vetëm keq. E, pa hirin e Hyjit, nuk mund të bëjë tjetër, veçse të mëkatojë e t’i kundërvihet vullnetit të Tij. Shtonte akoma se disa njerëz janë të paracaktuar të shëlbohen, ndërsa disa të tjerë, jo. Me këtë Jansen mendonte se po i printe katolicizmit drejt asaj, që e konsideronte si doktrina burimore e Agostinit të Iponës, duke iu kundërvënë teologjisë, asokohe sunduese të mbështetur fuqimisht nga jezuitët, sipas së cilës për njeriun vullnetmirë, shëlbimi është gjithnjë i mundshëm, siç shkruante jezuiti spanjoll Luis de Molina (1535-1600), atë i të ashtuquajturit molinizëm. Qëndrimi molinistik kishte rëndësi edhe në praktikën e prozelitizmit jezuit, që synote të nxiste hyrjen e një numri sa më të madh njerëzish në gjirin e Kishës.

Katolikët iu përgjigjën kësaj doktrine me kultin e Zemrës së Krishtit, që  e përqendroi vëmendjen e të krishterëve tek natyra njerëzore e Krishtit dhe tek Mëshira hyjnore. Ky kult arriti në formën që ka sot, falë Shën Margherita Maria Alacoque, murgeshë franceze klauzure në kuvendin e Vizitacionit të Paray-le-Monial. Ajo e themeloi këtë devocion duke nisur nga viti 1673, pas disa dukjeve të Krishtit. Ky kult u prit me armiqësi nga zhansenistët, të cilët besonin se ishin shumë pranë frymës së zanafillës së krishterimit, e edhe nga përkrahësit e tyre, shpesh njerëz të kulturuar dhe eruditë, që e shikonin këtë si një risi të çuditshme.

Sipas doktrinës së zhansenistëve, Zoti nuk ndërhyn fare në punët e botës,   përplot me padrejtësi, por është feja ajo, që e përgatit shpëtimin për jetën tjetër. Njeriu lind i prishur, prej këndej, nuk është i lirë. Zoti, me aktin e krijimit, e pati pajisur njeriun me hir të mjaftueshëm, por ky e humbi me mëkatin e rrjedhshëm. Atëhere Zoti, me vdekjen e ngjalljen e Krishtit, vendosi t’i dhurojë hirin e nevojshëm njerëzve të paracaktuar prej tij, që u bënë të drejtë me fe e me vepra. Sipas zhansenizmit dogmatik, përballë një Zoti, që ka pushtet absolut mbi fatet tona, sjellja më spontane nuk është dashuria, por frika. E prej këndej buroi edhe morali i rreptë dhe jeta e shtrënguar e zhansenistëve. 

Kisha, sipas Saint Syran, është e pabesë e duhet përtërirë plotësisht, përmes rikthimit në zanafillë, duke i zhdukur të gjitha risitë, që u shtuan me kalimin e shekujve. Zhvleftësohej, kështu, edhe autoriteti i Papës, për të vlerësuar autoritetin e ipeshkvijve e të famullitarëve: sipas tyre, i pagabueshëm nuk është vetëm papa. E pagabueshme është mbarë Kisha. 

Pikërisht në këtë diskutim teologjik mbi lidhjet ndërmjet lirisë së njeriut  e hirit hyjnor, mori pjesë aktive edhe profesori i Shkrimit Shenjt në Universitetin e Louvain, Cornelio Jansen, që vdiq në vitin 1638, duke lënë  veprën e titulluar Augustinus, botuar në vitin 1640, dy vjet pas vdekjes së autorit.

Vepra kishte tre vëllime: në të parin, përmblidheshin qëndrimet e pelagjianëve e të gjysëm pelagjianëve; në të dytin, theksohej se pas mëkatit të rrjedhshëm, njeriu nuk mund të bëjë tjetër, veçse të mëkatojë; në të tretin, Zhanseni shpalosi konceptin e tij mbi hirin. Nëse Zoti e jep hirin, dashuria e Tij ngadhënjen, pa këtë hir, njeriu i bindet vetëm dashurisë për vetveten.

Në fillim të shtatëqindës diskutimi teologjik mbi zhansenizmin u ndez përsëri, pas broshurës anonime “Çështje ndërgjegjeje”, që shtronte problemin e lejës për të heshtur për respekt: sipas autorit  të paemër, emri i të cilit u bë shumë shpejt i njohur, si çdo gjë “e fshehtë” në këtë botë, mund t’i jepej zgjidhja edhe një kishtari, që e pranonte vetëm sa për sy e faqe shpjegimin e Kishës për veprën, ndërsa në thellësi të ndërgjegjes ishte kundra.

Broshura u shqyrtua me hollësi nga Sant’Uffizio (Zyra Shenjte) dhe më pas, me brevën Cum nuper (shkurt 1703) Papa Klementi e dënoi dhe e ndaloi si leximin, ashtu edhe shtypjen e saj. Polemika galikane e detyroi Luigjin XIV t’i kërkojë Papës shpalljen e një bule tjetër, me të cilën ta dënonte zhansenizmin. Më 16 korrik 1705 Papa shpalli “Vineam Domini”, që i jepte fund heshtjes respektuese, ndërsa Kishës së Romës i njihte të drejtën t’i dënote doktrinat dhe njerëzit, që i mbronin. U arrit, kështu, në atë, që u quajt “paqja klementine”. Ishte një nga sukseset më të mëdha të kësaj papnie! Gjithsesi, nga e gjithë kjo potere, diçka mbeti e Roma vijoi të dyshonte…

Ky, thënë me dy fjalë, ishte zhansenizmi, të cilit iu kundërvunë disa papë, duke nisur nga Urbani VIII - për të përfunduar me Klementin XI, Papën shqiptar. Pikërisht në kohën e tij u ndje fort teoria e heshtjes respektuese, sipas së cilës Kisha mund t’i dënonte teoritë vetëm në mënyrë abstrakte, por nuk mund ta gjykonte, pa gabuar, doktrinën konkrete të një individi. Në rastin e parë, besimtari duhet ta pranonte vendimin e Kishës; në të dytin, duhej vetëm të heshtëte për respekt, gjë që do thoshte, të mos mësonte publikisht doktrina të kundërta.

Me këtë rrymë u ndesh Klementi gjatë gjithë papnisë, derisa ia doli mbanë të ngadhënjejë e ta rivendosë rendin dhe respektin ndaj Selisë së Shenjtë,  si e vetmja depozituese e të vërtetave dogmatike. Më poshtë, hollësitë e kësaj periudhe të vështirë për Kishën e për Papën Klementi.