Янка Купала (V)

Сёння мы працягнем гаворку пра творчасць Янкі Купалы, які быў не толькі вялікім паэтам, але і выдатным драматургам. Ён з’яўляецца аўтарам драматычных паэм «Адвечная песня»  і «Сон на кургане», п'есы «Паўлінка», драматычнай паэмы «На папасе», драмы «Раскіданае гняздо», сцэнічнага жарту «Прымакі», п'есы «Тутэйшыя», драматычнага абразка «На Куццю».

Сюжэт напісанай у 1912 годзе камедыі “Паўлінка” класічны: маладая дзяўчына кахае вясковага настаўніка Яўхіма Сароку, які паходзіць з сялянскай сям’і. Аднак бацька хоча аддаць Паўлінку за недалёкага і фанабэрыстага шляхціца пана Адольфа Быкоўскага. У адрозненні ад пастаральных камедый пра каханне “Паўлінка” ня мае шчаслівага завяршэння: нягледзячы на тое, што заручыны Паўлінкі і Адольфа Быкоўскага не адбыліся, замуж за каханага гераіня таксама не выходзіць. Яўхім, які, як аказалася, звязаны з рэвалюцыйным рухам, арыштаваны, і далейшы лёс маладых застаецца невядомым.

У вобразе настаўніка  Яўхіма Сарокі Янка Купала увасабляе беларускага інтэлігента-адраджэнца пачатку ХХ стагоддзя. Ён паходзіць з сялянскай сям’і, здабывае адукацыю і выбіваецца з галечы, аднак не адракаецца сваіх каранёў. Наадварот, ён змагаецца за шчасце свайго народу. Аднак Яўхім не бальшавік, у яго няма “класавай нянавісці”, наадварот, ён кіруецца любоўю да людзей. Так яго апісвае Паўлінка: “Хораша так аб усім расказваў... як трэба жыць, як людзей трэба ўсіх любіць, і шмат, шмат чаго. І любіць жа ён гэтых людзей зусім неяк не так, як мы іх любім. Гэта ж трэба ведаць, столькі мой тата на яго ўсякай дарэмшчыны нагаварыў і ачарніў, а ён хоць бы што. «Ведама, кажа, чалавек: яму нешта абышло ці не спадабалася, дык і помстуе. У нас, кажа, усё ідзе не так, як трэба. Людзі, кажа, у нас, як звяры: адзін на другога кідаюцца, адзін другога цкуюць, пад'юджваюць, ненавідзяць адзін другога. Змалку дзён, кажа, прывыкаюць у ненавісці жыць, змалку дзён іх да гэтага вучаць і дома, і за домам. Сляпыя, кажа, усе сляпыя. Адзін над другім не маюць ніякай літасці, хоць усіх душаць зверху ўсялякія пошасці ды злыдні”. Сялянскае паходжанне для Яўхіма – прычына для гонару, бо, як тлумачыць ён Паўлінцы, мужыкамі былі Адам і Ева, Ной і Сам Ісус Хрыстос.

У камедыі “Паўлінка” Купала высмейвае фальшывую рэлігійнасць. Нягледзячы на тое, што дзеючыя асобы ўвесь час вітаюцца “Пахвалёны Езус”, узгадваюць Бога і Дзеву Марыю, іх словы гучаць няшчыра, а ўчынкі – п’янства, карыслівасць – сведчаць пра адсутнасць веры. І наадварот, маладое пакаленне – Паўлінка, Яўхім – нягледзячы на адсутнасць вонкавай рэлігійнасці, паказваюць любоў да бліжняга і сапраўднае каханне. Такімі аўтар хоча бачыць сапраўдных беларусаў – шчырымі, ахвярнымі, адукаванымі, цнатлівымі, патрыятычнымі.
У цэнтры падзеяў напісанай у 1913 годзе драмы “Раскіданае гняздо” трагедыя сялянскай сям’і Зяблікаў. Мясцовы землеўладальнік выганяе іх з уласнай зямлі, разбурае хату. Кожны з Зяблікаў шукае свой шлях выйсця. Галава сям’і Лявон не можа перажыць трагедыю і сканчае жыццё самагубствам. Яго жонка Марыля прапануе змірыцца і пайсці на паклон да пана, які вінаваты ва ўсіх няшчасцях сям’і. Сваю паставу яна падмацоўвае рэлігійнымі матывамі – распаўсюджаным у народзе разуменнем хрысціянства як закліку да пакоры, цярплівасці і бяздзейнасці. “Гэтак ужо Богам устроена на свеце. Нічога не парадзіш,”—кажа старая жанчына. Купала слушна не згаджаецца са стаўленнем сваёй гераіні да жыцця і лічыць, што за шчасцце трэба змагацца.

Па-свойму змагаюцца за шчасцце дзеці Лявона і Марылі. Васямнаццацігадовая Зоська шукае выйсця ў каханні да маладога паніча, які спачатку нібы адказвае ёй ўзаемнасцю, аднак потым кідае дзяўчыну, ад чаго тая траціць розум. Купала паказвае: рамантычныя адносіны – не выйсце з трагедыі, якая напаткала не толькі Зяблікаў, але многіх беларусаў. Брат Зоські, чатырнаццацігадовы Данілка, цягам амаль усяе п’есы майструе скрыпачку, і марыць пра тое, што зменіць свет музыкай.  У выніку ён разам з маці і малодшымі дзецьмі ідзе па свету жабраваць. Мастацтва, якое, на думку многіх сучаснікаў Купалы павінна было б змяніць свет, таксама аказваецца бяссільным перамагчы сацыяльную несправядлівасць.

Старэйшы сын Зяблікаў, Сымон, спачатку спрабуе дабіцца справядлівасці праз суд. Аднак падкупленыя сведкі кажуць няпраўду, і Сымон прайграе. Тады ў п’есе з’яўляецца таямнічы незнаёмы, які кліча Сымона на сход, дзе будзе вырашацца лёс такіх самых абяздоленых, як малады Зяблік. У фінале п’есы Сымон разам з Зоськай накіроўваюцца “на вялікі сход, па Бацькаўшчыну”.  На погляд Янкі Купалы, гэта найлепшае выйсце з трагічнай сітуацыі сям’і. Здавалася б, пастава Сымона згодная з сацыяльным навучаннем Каталіцкай Царквы, якая падтрымлівае дэмакратычную сістэму, калі тая служыць шчасцю чалавека і развіццю яго асобы. Аднак хлопец абірае шлях гвалтоўнай барацьбы – ён спальвае панскую сядзібу – і з гэтым хрысціянін ніякім чынам не можа пагадзіцца. 

Дзеі камедыі “Тутэйшыя” адбываюцца ў Менску ў 1918-1921 гадах, калі ўлада ў горадзе пераходзіць з рук у рукі: ад немцаў да бальшавікоў, потым да палякаў і зноў да бальшавікоў. Адзін з галоўных герояў, дробны чыноўнік Мікіта Зносак лоўка прыстасоўваецца да зменаў улады: працуе то валютчыкам, то чыноўнікам у савецкай, а потым у польскай адміністрацыі. Пры гэтым імкнецца ўсяляк схаваць сваё беларускае і сялянскае паходжанне, нават змяняе прозвішча на Нікітій Зносілов. Купала высмейвае “тутэйшых” – людзей, якія выракліся сваёй бацькаўшчыны, сваіх каранёў.

“Тутэйшым” паэт супрацьпастаўляе свядомага беларуса настаўніка Янку Здольніка. Янка гаворыць пра тое, што беларусы самі павінны вырашаць свой лёс, і ў гэтым іх шлях да шчасця. Аднак Купала сцвярджае: не дастаткова палітычнага вызвалення, беларусы павінны дасягнуць унутранай свабоды. “Мы павінны душу нашу народную выявіць у сваім “я”, у сваёй самабытнасці і смела сягнуць па сваё неад’емнае права самім распараджацца гэтым сваім “я”, – гаворыць Янка Здольнік.
Нягледзячы на тое, што некаторыя героі п’ес Купалы абіраюць непрымальны для хрысціяніна шлях гвалтоўнага змагання за шчасце народа, шмат у чым мы можам пагадзіцца з ідэямі драматычных твораў песняра: чалавеку не дастаткова мець знешнюю свабоду, яна павінна прывесці да ўнутранай перамены. Беларусь павінна стаць краінай адукаваных, маральных, добрых, унутрана свабодных людзей. 

Айцец Андрэй Крот