Më 5 mars 1945 u pushkatua poeti e martiri i Kishës katolike shqiptare në erën komuniste, Dom Lazër Shantoja.
Dom Lazër Shantoja ishte arrestuar prej “çlirimtarëve” të Shqipërisë pak më shumë
se dy muaj më parë. Në ata dy muaj kishte pësuar torturat më çnjerëzore që mund të
merreshin me mënd. Trupi i gjymtuar, me gjymtyrët të sharruara, atë ditë marsi u hodh
në një gropë pa emër, së bashku me atë të Sulçe Beg Bushatit.
Kështu mbyllej qarku i jetës së njërit prej eruditëve më të spikatur të shoqërisë
shqiptare, personaliteti i të cilit shquhej në shumë fusha të artit të letrave, duke
dhënë një ndihmesë me të vërtetë të fuqishme në jetën kulturore të bashkatdhetarëve.
Ai ishte bir i traditës katolike të Shkodrës, qytetit më përfaqësues në lëmin e kulturës
shqiptare. U rrit e u formua, si njerí e si meshtar, në Institutin Papnor të qytetit
të tij e në universitetin e Insbrukut të Austrisë. Zu rrënjë e hodhi shtat në traditën
e klerit katolik që kishte patur rolin parësor në ruajtjen, kultivimin dhe përforcimin
e identitetit kombëtar e të kulturës së shqiptarëve, në qindvjetorët e gjatë të pushtimit
osman.
Shantoja hyri me tërsëllimë në hullinë e gjerë të klerikëve intelektualë katolikë,
të cilët që nga Buzuku, Bogdani, Bardhi e deri tek Fishta, Mjeda, Gjeçovi, Marlaskaj
etj. zotëruan me personalitetin dhe veprimtarinë e tyre fetare e kulturore, në harkun
kohor të shekujve, në sferën e qëndresës shqiptare ndaj rrezikut thërrmues të pushtimit,
duke përfaqësuar shtyllën kurrizore të kulturës dhe idesë kombëtare. Nëse institucionet
fetare të krishtera në Evropën mesjetare pas romake patën meritën e njohur të ruajtjes
së vlerave të kulturës klasike të lashtësisë greko – romake nga rreziku i zhdukjes
së tyre prej fiseve barbare, kisha katolike shqiptare në mesjetën tonë, që u zgjat
deri në shekullin e njëzetë, mbajti mbi shpatulla elementet themelorë të ringjalljes
së kombit shqiptar.
Don Lazër Shantoja, djalosh 24 vjeçar, i sapo shuguruar meshtar, emërohet sekretar
i arqipeshkvit Imzot Lazër Mjeda. Këtu filloi veprimtaria e tij gati tridhjet vjeçare
në shërbim të kishës, të kulturës e të shoqërisë shqiptare në periudhën e ngjeshur
me ngjarje, të cilat përcaktuan ecurinë e krijimit e të forcimit të Shtetit të parë
shqiptar të bashkuar. Veprimtaria e Shantojës, falë formimit të tij të pasur e të
mirëfilltë intelektual, ishte e larmishme. Poet i lindur e prozator i arrirë, orator
i paarritshëm e tribun i vërtetë politik, përkthyes nga më të talentuarit e letrave
shqipe e njohës i thellë i gjuhëve klasike dhe atyre kryesore evropiane, studjues
i vëmendshëm i mendimit letrar, sociologjik e filozofik të elitave evropiane, Don
Lazër Shantoja u shqua në mënyrë të veçantë për ndihmesën e dhënë në fushën e publiçistikës
e të mendimit shoqëror të dhjetëvjeçarëve të parë të qindvjetit njëzetë.
Publiçistika e Shantojës ka bukurinë kristaline të një liqeni alpin, në të cilin derdhen
rrëketë e rrëmbyeshme kur stuhitë rrahin malet përreth. Ato stuhě janë ngjarjet politike
të jetuara në vetë të parë e të pasqyruara në artikujt e tij. Rrethi i vështrimit
të autorit është mjaft i hapur e interesat e tij të shumanshme vërtiten të gjitha
rreth një ideje qendrore që është credo-ja e tij: Atdheu, Shqipëria, zhvillimi i saj
në rrugën e qytetërimit, në kahun Perëndimor. Është një ide e paluajtshme e autorit,
e miqve dhe bashkëluftëtarëve të tij, që ndriçon e i jep kuptim jetëve të tyre që
përshkojnë një morě shtigjesh sakrificash e privacionesh të çdo lloji. Artikujt e
tij i gjejmë të botuara në fletore të ndryshme brenda e jashtë Shqipërisë e në to
del në pah një personalitet poliedrik.
Në ciklin e shkrimeve të botuara tek “Shkolla e re” të vitit 1921 spikat dëshira e
autorit për të mbjellë tek bashkatdhetarët e tij parimet e qytetërimit, të atij të
vërtetit që rrjedh nga mësimet e filozofëve dhe përvoja e njerëzimit në shekuj. Rreshtohen
në këta shkrime parimet e edukatës, të moralit, të shoqërisë në shfaqjet e saj më
të ndryshme si shkolla, puna, karrierat, artet etj. Në to sillen shembuj të njerëzve
të shquar, të rrugës së tyre të vështirë, të sukseseve, famës e arritjeve me të vetmin
qëllim për të nxitur ambiciet fisnike të shqiptarëve që u duhej të ndërtonin gjithçka
me duart e tyre. Me një stil të thjeshtë e bindës Shantoja do t’u thotë bashkatdhetarëve
të tij, sidomos të rinjve, se nuk ka kalŕ që nuk merret nëse njeriu ka vullnetin e
dëshirën për të shkuar përpara. Janë mësime të vlefshme që i jepen një populli që
sapo ka hyrë në rrugën e zhvillimit mbas shekujsh pushtimi të huaj që nuk e kishte
ndihmuar aspak atë zhvillim. Autori bën pjesë në atë elitë të këtij populli që mundohet,
me të gjitha mjetet, të nxisë në të kurreshtën, interesin, dëshirën për të shkuar
përpara, për të vënë në provë zgjuarsinë, forcën e vullnetit, durimin, cilësi aq të
domosdoshme për të kaluar vështirësitë e pengesat që koha dhe rrethanat historike
vinin me shumicë para shqiptarëve. Nëpërmjet shembujve të shumë njerëzve të shquar,
jeta e të cilëve kishte filluar në vështirësi të mëdha, por kishte përfunduar me suksese
marramendëse në fusha të ndryshme të shkencës, artit apo politikës të kombeve të tyre,
Shantoja përcill mesazhin e optimizmit, të besimit në forcën dhe qëndrueshmërinë e
popullit të vet. Njëkohësisht ai u thotë shqiptarëve se asgjë nuk arrihet lehtë, se
asgjë nuk dhurohet, por fitohet me mund, me djersë e me sakrifica. Në këtë rrugë të
ringjalljes së kombit e të përpjekjeve për të ecur në gjurmët e popujve të qytetëruar
secili duhet të bëjë pjesën e tij. Kjo vlen për brezat si për individët, për prijsit
ashtu si dhe për qytetarët e thjeshtë.
I krishterë e demokrat Don Lazri mundohet të zhdukë paragjykimet e kastës, të racës
së zgjedhur, të “familjeve të mira”, sidomos në sistemin e shkollave, në mendësitë
e mësuesve që kanë një rol parësor në rrugën e zhvillimit të kombit. Prej dorës së
tyre do të dalin ata që do të çojnë përpara Shqipërinë në të gjitha fushat, do të
dalin administruesit dhe shtetarët, artistët dhe profesionistët, ajo elitë intelektuale
që do të bëhet shtylla vertebrale e një shoqërie që duhet të synojë të djegë etapat,
të fitojë kohën e humbur për të hyrë me të drejta të plota në radhën e popujve të
qytetëruar. Shqipërisë i duhen mësues që të jenë të vetëdijshëm për misionin madhor
që i pret e që punën e tyre t’a shohin në prizmin jo të fitimit të çastit, por të
dobisë së t’ardhmes. Për autorin “Âsht e dijtun se në këqyrëshin mësuesët vetëm me
fitue kashatën e gojës, atbotë s’kanë për të pasë fitim tjetër veçse kashatën me zânë
frymën e me mbajtë në veprim barkun; fitimet e vërteta, fitimet shpirtnore, ideale,
kënaqa m’u njehë e me kęnë ndër përparimprűesë t’atdheut, tue mbiellë nji farë qi
nji ditë do të qesë fryte të madhnueshme, këto fitime duhet me pasë mësuesi ideal.”(f.
63)
Mendimi i Shantojës i paraprin projektit të zhvillimit të shoqërisë shqiptare, mbasi
është në vetvete mjaft i përparuar në krahasim me mendësinë zotëruese të kohës. Ai
fshikullon patriarkalizmin tradicional dhe mashkuellsinë karakteristike të botëkuptimit
shqiptar, këshillon tolerancën e respektin e mendimit, megjithëse koncepti për gruan
nuk i shpëton mendësisë së kohës e bëhet i papranueshëm për stadin e zhvillimit të
Shqipërisë së sotme.
Problemet e ekonomisë shihen nën prizmin e mendësisë stataliste. Qeveria, shteti duhet
të jenë rregullatorë të ekonomisë, madje të përcaktojnë edhe drejtimin e mënyrën e
funksionimit. Hasim në mendime proteksioniste që, në shikim të parë, shkojnë në favor
të prodhuesve dhe blerësve shqiptarë, por që krijojnë një ekonomi të ngrirë e të mbyllur
e cila, me kalimin e kohës, nuk ka aftësi zhvillimi.
Shtypi, forca e tij, rëndësia, funksioni, ndikimi mbi shtetin e shoqërinë janë një
tjetër temë e shkrimeve të Shantojës. Ai është mjaft kritik, sidomos përsa i përket
gjuhës së shkruar që, po të huazojmë një shprehje të Budit, “po bdaret e po bastardohet”.
“Mâ fort se asgjâ do të kritikojmë paaftësěn fenomenale të shumë shkrimtarve të cilët
pŕ pregatitje studimesh marrin e shkruejn kryq e terthuer mbi çashtje për të cilat
s’kan farë kompetence..... Perkundrazi kuer lypet me shqyrtue çashtjet mâ delikate
të filozofěs, të moralit, të sociologěs, të gjithë duen me kęn kompetenta, deri akshět
e kamerjerat... Ç’farë edukatet műndet me i dhânë popullit t’onë nji shtyllë mbâjtun
në kambë me mistrecat e pęndës, të nji pęndës shumë herë të shitme e partizane?...”
(f.128)pyet me një zemërim të ligjshëm në faqet e “Orës së maleve” eruditi që kishte
privilegjin të studionte në gjuhët origjinale arritjet më të mira të kulturave të
Perëndimit.
Shantoja ishte ithtar i shtypit të lirë e të pavarur, atij që ve në qendër të synimit
paraqitjen e së vërtetës së paanshme, një shtypi që nuk i nënshtrohet forcës së parasë
apo të pushtetit, sepse n’atë rast ai kthehet në të kundërtën e misionit të tij që
është formimi i opinionit dhe njohja e lexuesit me rrjedhën e ngjarjeve të çdo dite.
Interesi i tij rrok shumë sfera të jetës shqiptare e tematika e shkrimeve shtrihet
pothuaj në gjithë gamën e dukurive të saj.
Në shkrimet jepet një tablo aspak optimiste e ecurisë së Shtetit shqiptar, të problemeve
të tij ekonomike, financiare, administrative. Në to bëhet një analizë anatomike e
këtyre dukurive e vihet theksi mbi një aparat burokratik administrativ të stërfryrë
që rëndon si një shkëmb mbi një ekonomi të dobët e të pazhvilluar, për të mos thënë
të paqënë. “A thue âsht nevoja për gjithëket personal? A perdoret gjithky personal
pse Shqypënija e të mëkambunit e saj kan nevojë për tę, a po pse këta duen të jetojnë
në shpinë të Shqypněs?..” (f.131) pyet me dhimbje autori. Ndihet shqetësimi qytetar
i Shantojës që futet deri në skutat më të errta të Vendit të tij, që i bën jehonë
skamjes së pjesës më të madhe të popullit që kjo mënyrë organizimi e funksionimi e
Shtetit nuk ndihmon aspak t’a lehtësojë. Shqetësimi është i sinqertë, i ndjerë, në
përputhje edhe me misionin e famullitarit që përditë prek me dorë hallet e mangësitë
e shqiptarëve të thjeshtë që mbushin famullinë çdo të diel, që revoltohet e shpërthen
kur sheh se “si shkrryhet parja, si shpërdoret műndi i fukarŕs, i popullit, i bulkut,
i puntorit. Për me mbajtë njerz parasita......qi nuk dijnë se si me jetue, veçse në
shpinë të Shtetit, me nji nęnpunësě të vjedhun me protekcjon...”. (f.131) Nuk kemi
të bëjmë me një strumentalizim të tipit marksist të dukurisë por me dhimbjen e thellë
të atij që e do me gjithë zemër popullin e tij. Kjo dhimbje arrin deri në revoltë
e dëshpërim kur sheh se kriteret e marrjes në punë të morisë së nëpunësve nuk janë
meritat dhe zotësitë, por klientelizmat dhe hatëret politike. Janë plagë të hapura
e të pambyllura kurrë deri në ditët tona, kur ende përballemi me këto dukuri, duke
paragjykuar zhvillimin.
Në artikujt e botuar tek “Ora e maleve” ndihet fuqishëm pulsi i atdhetarit, por ka
një dozë të madhe realizmi. Problemet e Vendit përballohen me zemër por edhe me mendje,
kryesisht në kah kritik. Shkrimtari ka një objektiv të qartë rreth të cilit vërtitet
e gjithë masa e shqetësimeve të tij: Shqipëria që duhet të ecë në rrugën e zhvillimit,
të përparimit, të qytetërimit. Dukuritë që pengojnë këtë ecje janë në tehun e kritikës
së publiçistit, janë lënda e pamfleteve të tij politike, objekt i fshikullimit, herë
herë me tone mjaft të ashpra. Por Shantoja nuk është nihilist, nuk shikon vetëm errësirë
në të tashmen e në t’ardhmen e kombit të tij. Ai ka aftësinë të shohë edhe dritën
tek njerëzit idealistë që mundohen të shtrojnë rrugën, mbi të cilën breznitë e ardhme
do të ndërtojnë shtetin bashkëkohor. “Shqypëněn e ka bâ inteligenca e do t’a mbâjë
inteligenca, ose Shqypëněë nuk kem me pasë! Reservoir-i i forcës mâ të shndoshtë në
Shqypněë âsht qandra e saj intelektuale. Kur ndiejm bisedimet plot dieje e hollësië
të nji Fan Nolit, dialektikën e shterngűet e të mbâtun të nji Luigj Gurakuqit, fjalën
elektrixante te nji Ali Kelcyrës, gjuhën kirurgjike të nji Stavro Vinjaut, arsyetimet
ligjore të nji Koço Tasit, na i harrojmë të tana eksplozjonet e soçme e nji fjalë
e vetme e e ambël na tingllon në vesh: Po! ka Shqypněë!” (f.143)
Shantoja është idealist, por në idealizmin e tij ka një farë pragmatizmi. Historia
e botës i ka mësuar se popujt, në rrugën e tyre të zhvillimit, kanë arritur synimet
kur kanë pasur prijsa t’aftë e të kushtuar çështjes së tyre. Në praně të tyre fashitet
pezmi dhe lind shpresa për t’ardhmen e besimi në të. Kjo shpresë gjen burime ushqimi
te të rinjtë, te studentët që, në Vende të ndryshme të Evropës, përgatiten me dije,
kulturë e profesione e janë të gatshëm t’i venë në jetë këto në Atdheun e tyre. Kështu
u krijua ajo elitë kulturore e pasur në Shqipërinë e viteve tridhjetë, që do të kositej
pa mëshirë mbas 1944, si “inteligjencë borgjeze”, kundërshtare e regjimit komunist.
Duket se është një fatalitet historik për Shqipërinë fakti që i duhet të ëndërrojë
gjithmonë një brez të ri që duhet t’a nxjerrë nga këneta e mbrapambetjes e t’a verë
në rrugën e përparimit. “Idét linden, rriten e frytësojnë vetëm në nji tokë virgjin;
në męnden e në zęmbren e të rivet: prej tyne mandej dalin e pastrojnë kalbësinat e
gjithshkaf ndalon perparimin o kristalizohet në trajtat e nji kohe qi ka prendue”
(f.244) shkruante Don Lazri më 1924. Tetëmbëdhjetë vite më pas Mustafa Kruja, atëhere
Kryeministër i Shqipërisë së bashkuar me Italinë, në intervistën dhënë gazetarit të
njohur italian Indro Montaneli shprehet:
“Ne kemi një aristokraci të lodhur, të mbetur prapa, me parime që nuk i përshtaten
më kohës sonë, një borgjezí të mangët në numur, në mjete e pregatitje, një masë në
të cilën 70% është analfabete. Shpresa jonë është tek të rinjtë. Të rinjtë kanë vrulle
që herë herë i shtyjnë shumë përpara, por janë të mbrujtur me një dashuri të pastër
për atdheun e tyre e sinqerisht synojnë në formimin e një vetëdije kombëtare dhe vetiake.
Shumë prej tyrë shkojnë për të studjuar në Itali. Kthehen që andej me padurimin për
të ngritur vëndin e tyre në nivelin italian. Shpesh padurimi i shtyn në gabime, por
qoftë i bekuar ai që gabon për bujarí. Un nuk dua të rinj të bindur verbërisht, por
të ndërgjegjshëm e të disiplinuar. Natyrisht të parët do t’a bënin më të lehtë detyrën
time si qeveritar, por nuk do të më jepnin asnjë garancí për të ardhmen. Për ne ajo
që ka vlerë është vetëm e ardhmja”.
Sot, mbas gjashtëdhjetë vitesh të tjera, shpresa për të nxjerrë politikën shqiptare
nga bataku dhe Vendin nga renditja e fundit në Evropë, është varur përsëri tek të
rijtë. Edhe se shpesh hasim në zhgënjime në atë drejtim, mbasi jo çdo gjë që shndrit
është ar, mendoj se përtëritja e vazhdueshme e politikës shqiptare është një domosdoshmërě.
Për fat të keq nuk shihet në këtë prizëm nga një pjesë e mirë e klasës drejtuese që
ruan pozitat e fituara, pa marrë para sysh faktin se koha kalon e nuk mund të ketë
njerëz për të gjitha stinët. Megjithatë aktivizimi i mjaft të rinjve të diplomuar
jashtë Shtetit në administratën shtetërore është diçka inkurajuese.
Ndër shkrimet publiçistike të Shantojës mendoj se një vend të dorës së parë zënë ata
që i kushtohen ngjarjeve dhe personazheve të politikës shqiptare në një hark kohor
prej pothuaj një të katërt shekulli. Shkrimtari ishte një vëzhgues i mprehtë i tyre
e, më shumë se pjesëmarrës me funksione të rëndësishme, ishte një viktimë e ndërgjegjshme
e atyre ngjarjeve. Pësoi burgime, internime e mërgime edhe se nuk ka pasur asnjëherë
ndonjë pozitë të lartë, madje nuk ka qenë as deputet. Por prifti poet është në simbiozë
me ato ngjarje dhe protagonistët e tyre e penda e tij, së bashku me oratorinë, ndikojnë
herë herë në mënyrë vendimtare në to. Shantoja është gjithmonë koherent me veten dhe
parimet. Opinionet mund edhe të ndryshojnë, por vlerësimet kanë një kriter përcaktues
e të paluajtshëm: interesi i Atdheut. Ky është metri i vërtetë e i vetëm që shërben
si njësí matjeje për këdo e për gjithçka.
Ai ishte i pozicionuar në krahun e Opozitës antizogiste. Idhulli i tij ishte Luigj
Gurakuqi që “Me nji duresë e nji palodhësië shembullore shkrîni jetën për idealin
e nji Shqipënie të lirë, të madhe, të lume.”, kryetari i Opozitës në vitet 21-24.
Martirët e lirisë e të demokracisë ishin Avni Rustemi, vetë Gurakuqi, Bajram Curri,
Hasan Prishtina, Elez Isufi, Zija Dibra, Ramiz Daci, Zef Ndoci, Mark Raka. Bashkëluftëtarët
me të cilët ndau bindjet e idealet ishin Mustafa Kruja, Stavro Vinjau, Qazim Koculi,
Xhevat Korça etj. Në altarin e kombit ishin kolegët e tij më të njohur si Fishta,
Gjeçovi, Mjeda, Harapi, Marlaskaj etj. Në fushën kundërshtare ishte Ahmet Zogu, Kryeministër,
President e më pas Mbret i Shqipërisë, sinonim për një pjesë të shqiptarëve i së keqes
në pushtet, i rrethuar nga bejlerë përkrahës si Eshref Frashëri, Mehdi Frashëri, Faik
Konica etj. apo vrasës dhe ideatorë vrasjesh si Baltjon Stambolla, Çatin Saraçi etj.
Në këtë mikrounivers figurash politike Shantoja depërton me fuqinë e pendës , duke
na lënë të skalitura bindjet e mendimet e tij. Ato janë fryt pikëpamjesh objektive
e subjektive të autorit, ndonjëherë edhe të pasioneve politike të tij. Por gjithsesi
ata janë dëshmí të rëndësishme, mbasi dalin prej pendës së një personi pa paragjykime,
që vlerëson duke u nisur nga faktet. Periudhat të cilave i referohen shkrimet janë
ato 1920-24, koha e mërgimit 24-39 dhe vitet 39-43, kur Shqipëria ishte e pushtuar
nga italianët por kishte një status të posaçëm, sepse quhej e bashkuar me Mbretërinë
e Italisë.
Për ngjarjet e këtyre hapësirave kohore historike autori mban qëndrime të ndryshme.
Me botëkuptim të përparuar demokrat mbështet pa rezerva revolucionin e qershorit 1924
dhe ata intelektualë e të rinj të Bashkimit që ishin flamurmbajtës të tij. Çuditërisht
i kushton pak shkrime Qeverisë së Nolit dhe më shumë mërgimit politik që pasoi rënien
e saj. Ndoshta ky fakt dëshmon për një farë zhgënjimi që pëson publiçisti Shantoja
nga ajo qeverisje dhe në vetë të parë nga Kryeministri, të cilin në një shkrim të
mëvonshëm e sulmon rreptë. Nga mërgimi në Jugosllavě, Austrě e Zvicër mundohet të
analizojë gjendjen e Shqipërisë reale, që përfaqësohet nga evolucioni i pushtetit
të Ahmet Zogut deri në Mbretërě, por edhe atë alternative që ka fytyrën e mërgatës
politike shqiptare antizogiste. Në këtë gjendje konflikti të fortë e të përhershëm
duket se nuk ka vend për biseda e marrëveshje. Për Shantojën, ashtu si për të gjithë
të mërguarit politikë jashtë Atdheut, “Bota e ka marrë vesht se në Shqipněë sundon
nji President gjaksor, nji President qi mbytë me pare diten për diellë, nji President
qi flet vetë me sikarët, qi u premton ndihmen e nji fuqiës s’huej, qi u premton lirim
të shpejtë, rrogë të përmuejshme...” (f.370)
Por këtë kundërshtar politik, këtë “President gjakësor”, kur e sheh të diskredituar
pa të drejtë nga një gazetë austriake, ka burrërinë t’i kërkojë Kancelarit austriak,
Dr. Seipel, ndërhyrjen e tij për të vënë në vend prestigjin e atëherë Kryeministrit
shqiptar. _shtë një nga perlat e këtij libri, një shembull ideal i moralit politik
në një shkallë të lartë, një shprehje e harmonizimit të luftës politike me etikën
e saj e me respektimin e institucioneve, një leksion stili për politikën e sotme në
Shqipërě e më gjerë.
Nga ana e tij Zogu ishte i vetëdijshëm për forcën intelektuale të kundërshtarëve të
tij, por dinte gjithashtu se mendësia evropiane e tyre nuk gjente një tokë të lëruar
tek shqiptarët që donin kohë të tresnin shtresat dhjamore të botëkuptimit lindor të
trashëguar nga pesë shekuj. Ai u mundua me të gjitha mjetet t’a bëjë të parrezikshme
këtë Opozitë të shpërndarë e të përçarë në grupe, shtete e bindje politike të ndryshme.
Kjo luftë në largësě vazhdoi, mes sharjesh, mallkimesh, denigrimesh e përbetimesh
të ndërsjellta, deri në shtatë prillin 1939, kur Musolini dhe Çiano vendosën t’i shtojnë
kurorës së Viktor Emanuelit edhe Mbretërinë shqiptare, duke dërguar ushtritë pushtuese
në brigjet e saj.
Si shumë të tjerë edhe meshtari Shantoja la famullinë në Jurën Berneze dhe u kthye
në Shqipërinë e “çliruar” nga “tirania” e Mbretit Zog. Ndryshimet e ndodhura i pa
me shpresë e besim për t’ardhmen. Pushtimin e Vendit nuk e quajti një tragjedě, përkundrazi
si një mjet për t’u bashkuar me Italinë e, nëpërmjet saj, me Evropën e qytetëruar,
ku ai ëndërronte të shihte edhe Vendin e tij me të gjitha atributet. Shkrimet e kësaj
periudhe ndoshta kanë qenë aktakuza më e fortë që drejtësia komuniste i ka bërë martirit
të parë të ligjeve të saj. Ai merr në mbrojtje haptas e me forcë bashkimin me Italinë,
jo sepse është i ndjeshëm ndaj interesave të saj, mbasi në shkrime të mëparshme, sidomos
në lidhje me vrasjen e Gurakuqit, flet mjaft ashpër për te. Në këtë bashkim kurorash
ai sheh mundësinë e ecjes së Shqipërisë në rrugën e përparimit. Nëse i duhet të zgjedhë
ndërmjet pavarësisë në varfëri e prapambetje, apo varësisë në mirëqenie e përparim
ai zgjedh të dytën. Ai bën pjesë në atë aradhe intelektualësh e politikanësh shqiptarë
që i konsideronin lidhjet me Italinë strategjike e prioritare, miqësinë me popullin
e përtej detit si themelore për t’ardhmen e Vendit të tyre, e pushtimin si një dukurě
e përkohshme që nuk cenonte thelbin qenësor të shqiptarëve, të atyre që herë me qesëndě
e herë me përbuzje apo urrejtje u quajtën “italofilë”. Në atë aradhe figura më e spikatur
kishte qenë prijësi Luigj Gurakuqi që, për Shantojën si për shumë të tjerë, kishte
qenë një etalon atdhetarizmi.
Duke dalë pak nga kuadri i bisedës së ngushtë për publiçistikën e Don Lazër Shantojës,
desha të hap një tjetër fushë diskutimi që më duket i nevojshëm e që merr shkas nga
leximi i librit. Si i ka trajtuar e vazhdon t’i trajtojë historiografia jonë zyrtare
e jo këto ndodhě e figura që mbushin faqet e librit, për të cilin po flasim, dhe a
ka vend për ndryshime n’atë drejtim? Duke marrë në analizë tre periudhat kryesore
që trajton Shantoja si revolucioni i qershorit dhe Opozita antizogiste, mbretërimi
i Zogut dhe roli i tij, pushtimi fashist e bashkimi me Italinë, për më shumë se gjysmë
shekulli më duket se janë trajtuar vetëm në formë manikeiste, në vështrimin bardh
e zě. Për historiografinë komuniste që, fatkeqësisht ende nëpërmjet studiuesve dhe
mendësisë, vazhdon të diktojë në forma të ndryshme logjikën e saj, revolucioni i qershorit
1924 ka qenë një ngjarje epokale në drejtim të demokratizimit të Shqipërisë, periudha
e Zogut një kohë e errët tiranie dhe bashkimi me Italinë tragjedia më e madhe për
Shqipërinë.
Sot, kur kemi lënë mbas krahëve qindvjetorin e shkuar, me të gjitha mizoritë që ideologjitë
totalitare shënuan me pasoja të tmerrshme për botën dhe për ne, më duket se ka ardhur
koha të bëjmë një bilanc objektiv, të saktë e të vërtetë të atyre ngjarjeve, të shkaqeve
e pasojave të tyre, por edhe të jetëve të protagonistëve të tyre. Duhet të jetë një
bilanc pa pasion politik, t’i nënshtrohet analizës së ftohtë të një arsyetimi që duhet
të ketë si bosht qendror vetëm një idč, interesin e vërtetë të Shqipërisë larg skemave
ideologjike, si lëndë për të bluajtur në mullirin e tij vetëm faktet historike të
shkoqura, të pastra e të pashtrembëruara. Studiuesit, që duhet të shkruajnë një historě
të vërtetë të Vendit tonë, duhet të jenë si gjykatësit e paanshëm që duhet të shqyrtojnë
ata fakte për të nxjerrë prej tyre të vërtetën e pakundërshtueshme. Do të ishte mision
i tyre shkokolepsja e shumë nyejve të pazgjidhura të historiografisë tonë e vlerësimi,
në përmasat e tyre të vërteta, të figurave politike të mpleksura në to. Besoj se është
kjo një nga detyrat kryesore të brezit të ri të studiuesve shqiptarë, mjerisht të
pakët e të mangët, sidomos në këtë fushë.
Është detyrë e tyre të çlirojnë historiografinë nga termat “tradhtarë të atdheut”,
“armiq të popullit”, “të shitur”, “kriminelë” e të tjera paçavure të këtij lloji,
që një klimë e helmuar arbitrariteti komunist ka projektuar pa mëshirë mbi të. Jam
i bindur se kuadri, që do të dilte nga një punë e tillë e që do të ishte fotografia
e vërtetë e së shkuarës sonë, duke iu referuar periudhave historike për të cilat shkruan
Don Lazër Shantoja, do të kishte një pamje krejt tjetër nga ai që gjejmë në tekstet
e historisë dhe pjesërisht edhe nga ato që shohim në shkrimet e tij. Ndoshta do të
gjenim revolucionin e qershorit 1924 dhe qeverisjen e Nolit si një nga gabimet më
të mëdha të një pjese të klasës politike t’asaj kohe dhe Ahmet Zogun jo vetëm si një
tiran që urdhëron vrasjet e kundërshtarëve politike, por edhe si një nga shtetarët
më të shquar të këtij kombi, me një ndihmesë themelore në formimin e strukturave të
Shtetit shqiptar dhe të ecurisë së tij në rrugën bashkëkohore. Po ashtu të ashtuquajturit
“kolaboracionistë”, jo si “tradhtarë” e “të shitur” tek fashizmi, por si atdhetarë
në shkallë sipërore që, për të mbrojtur interesat e Vendit të tyre, në një nga çastet
më të vështira të tij, nuk nguruan të venë në altarin e tij gjënë më të shtrenjtë
që kishin, dinjitetin njerëzor e politik.
Jam i bindur se sita e historisë, shpejt a vonë, do të kryejë funksionin e saj për
t’i dhënë të rinjve të Shqipërisë së sotme e të nesërme mundësinë të njohin me saktësi
bëmat e të parëve të tyre, për të shmangur mashtrimin e madh që ne dhe brezat paraardhës
pësuam, si pasojë e vënies në jetë të një projekti politik që i kushtoi kaq rëndë
Atdheut tonë. Ne duhet t’a nxisim këtë proces jo se jemi të përmalluar të së shkuarës,
por se jemi ithtarë të së vërtetës e se mendojmë se në themelet e së ardhmes së shoqërisë
sonë nuk duhet të ketë mashtrime e shtrembërime dashakeqe.
Këtij qëllimi i shërben edhe botimi i këtij libri, meritë e punës së gjatë, të ndërgjegjshme,
cilësore e plot pasion të vëllezërve Marku, të cilëve i shkon falënderimi im i sinqertë
dhe përgëzimi i ngrohtë së bashku me urimin që kjo punë të vazhdojë në dobi të së
vërtetës historike, të kulturës sonë, të nxjerrjes në dritë të vlerave kombëtare të
mbuluara nga pluhuri i harresës që komunizmi qëllimisht hodhi mbi to për një gjysmë
shekulli.
All the contents on this site are copyrighted ©. |