Սուրբ խաչի գիւտէն յետոյ Հեղինէ թագուհին սուրբ Կոստանդիանոս կայսեր հրամանով Գողգոթայի
վրայ կառուցեց «Սուրբ Յարութեան» տաճարը և այնտեղ կանգնեցուց Տիրոջ խաչափայտը: Թագուհին
հրամայեց այդ օրուընէ մեծ հանդիսաւորութեամբ ութ օր տօնել, և կարգ սահմանուեցաւ ամէն
տարի՝ սեպտեմբեր տասներեքին տօնել Խաչի նաւակատիքը և Եկեղեցւոյ տօնը, իսկ սեպտեմբեր տասնչորսին՝
Խաչի տօնը: Պարսկաստանի Խոսրով ամբարիշտ թագաւորը 610 թուականին կամեցաւ իրեն հպատակեցնել
Հերակլ կայսրը և նամակով անոր առաջարկեց գալ, ընդունիլ իր գերազանցութիւնը և պաշտել զինք:
Այդ օրերուն Տիրոջ բարկութիւնը եկաւ Երուսաղէմ սուրբ քաղաքին վրայ, և Խոռեմ զօրավարը
614 թուականին, տասնինն օր շարունակ պաշարելով քաղաքը և փորելով քաղաքի հիմքերը, զայն
գրաւեց: Ատիկա թուով չորրորդ բարկութիւնն էր, որ եկաւ Երուսաղէմի վրայ: Առաջինը Նաբուքոդանոսորի
միջոցով էր, երկրորդը՝ Անտիոքոսի (տե՜ս Ա Մակաբ. Ա), երրորդը՝ Վեսպասիանոսի և չորրորդը՝
վերը նշուածը, որ ամենածանրն էր ու ամենաչարը, ըստ Դանիելի տեսիլքի չորրորդ գազանի, որ
կ'ուտէր, կը մանրէր և մնացածն ալ ոտնատակ կու տար (տե՜ս Դան. Է 7): Երբ պարսից զօրքը
մտաւ քաղաք, սուրի քաշուեցաւ ողջ բնակչութիւնը: Կոտորուեցաւ 57 000 մարդ և գերի տարուեցաւ
35 000: Այդ թիւին մէջ նաև Զաքարիա հայրապետը գերեվարուեցաւ: Ապա պարսիկները մտան սուրբ
Յարութեան տաճարը, բռնագրաւեցին Աստուածընկալ սուրբ Խաչը և տաճարի ոսկեայ ու արծաթեայ
սպասները, իսկ քաղաքը այրեցին: Յետոյ զօրավարը գերիներուն հրամայեց քաղաքը վերստին կառուցել
և բոլոր հրեաներուն արտաքսել, իսկ ինքը պատուական Խաչը տարաւ Պարսկաստան: Երբ զօրքը կը
մօտենար թագաւորանիստ քաղաքին, Խոսրով թագավորն ընդառաջ ելաւ՝ դիմաւորելու Տէրունական
Խաչին, որմէ Քրիստոսի Խաչն ակամայ փառաւորուեցաւ: Երբ Քրիստոսի Խաչն այդպիսի պատուով
մտաւ քաղաք, պարսից թագաւորն այն մեծ պատուով պահեց իր գանձարանին մէջ և Խաչի առջեւ անշեջ
կանթեղ մը կը պահէր մշտապէս: Քրիստոնեաները, զրկուելով իրենց սրբութենէն, անմխիթար
վիճակի մէջ էին, ինչպէս ժամանակին՝ հրեաները, երբ փղշտացիները գերեվարած էին Աստուծոյ
Ուխտի տապանակը: Սակայն Տիրոջ խաչը Պարսկաստանի մէջ, մեծ փառքի արժանացաւ, ինչպէս և Տապանակն
Ազոտոսում (տե՜ս Ա Թագ. Ե): Տեղաբնակները Տիրոջ խաչին կը վերաբերէին մեծ երկիւղածութեամբ
և կ'ըսէին, որ քրիստոնեաներու Աստուածն իրենց մօտ եկած է: Անոնց սրտերն անկէ այնպիսի
ահով կը տոգորուէր, որ հեթանոս ըլլալով հանդերձ՝ չէին համարձակեր վնասել խաչափայտին,
և նոյնիսկ վրան եղած թանկարժէք զարդերուն չէին դպչեր: Շատերն ալ այդ ահէն կը դիմէին տեղաբնակ
քրիստոնյաներուն և անոնցմէ լսելով Աւետարանի խօսքը, քրիստոնէութիւն կ'ընդունէին: Այնուհետեւ
Հերակլ կայսրն օգնութեան կանչեց ճենաց Խական թագաւորը: Հերակլին իր ռազմական օժանդակութիւնն
կը բերէր նաեւ հայկական կողմը՝ զօրավար Մժեժ Գնունիի գլխաւորութեամբ, որուն միացան նաեւ
պարսկահպատակ հայերը: Սակայն Խոսրով թագաւորի հզօր բանակի ճնշման տակ ճենաց թագաւորն
անցաւ Խոսրովի կողմը, և Հերակլ կայսրը մեծ պարտութիւն կրեց: Այդ պարտութենէն յետոյ ան
քուրձ հագաւ, հանեց իր թագն ու թագաւորական ծիրանին և մոխիրի վրայ իյնալով՝ երեք օր շարունակ
աղօթեց՝ բարեխօս ունենալով Մարիամ Աստուածածնին: Չորրորդ օրը ան ստացաւ աղօթքի պտուղը.
տեսիլքով անոր յայտնուեցաւ, որ պէտք է յաղթէ այդ պատերազմին մէջ: Եւ իսկապէս, ճակատամարտին
մէջ Հերակլը յաղթեց, Խոսրովը սպաննուեցաւ, իսկ անոր բանակի մնացորդը փախաւ: Հերակլ կայսրը
մեծ զօրքով կու գայ արեւելք և կը պահանջէ սուրբ Խաչը, որ անմիջապէս կը տրուի իրեն: Սկիզբը
Խաչը Պարսկաստանէն հանդիսաւոր թափօրով կը փոխադրուի Հայոց Կարին քաղաքը, ապա այնտեղէն՝
Կոստանդնուպոլիս և յետոյ՝ Երուսաղէմ: Խաչափայտն աննկարագրելիօրէն կը մխիթարէ ու կ'ոգեւորէ
բարեպաշտ հաւատացեալները: Գերադարձութեան ճանապարհին Խաչը գրեթէ ամէն տեղ կը բարձրացուի
և ամենուր ցնծութիւն կ'առաջացնէ, որ կարծես վերապրումն էր Քրիստոսի յարութեան: Այդ դէպքերն
ալ պատճառ դարձան «Խաչվերացի» տօնի հաստատման համար: Այդ առիթով է Կարնոյ դաշտի հարաւարեւելեան
կողմը բարձրացող լեռներու մեծ գագաթը Խաչափայտ կը կոչուի: Այդ լերան սարահարթի վրայ կը
բխի սառնորակ ջուրի աղբիւր, որ ուխտատեղի դարձած է: Տեղական աւանդութիւնը կը պատմէ, որ
խաչը յանձնելէն ետք, պարսիկները կրկին կը փորձեն զայն ետ առնել: Հայերը, խաչափայտն այնտեղ
թողնելով, ետ կը մղեն պարսկական կողմի յարձակումը և երբ կը վերադառնան խաչափայտը վերցնելու,
կը տեսնեն, որ Խաչի դրուած տեղէն վճիտ աղբիւր կը բխի: Նոյնանուն լեռներու ստորոտը կայ
Խաչկայ վանքը, ուր Խաչվերացի սքանչելի տօնի առիթով ժամանակին բազում ուխտաւորներ կ'այցելէին: