Katolikët në Perandorinë otomane, në shekullin XVIII (7)

Illyricum Sacrum në Shqipëri
Në emisionin e shtatë të rubrikës, mbështetur mbi studimin: “Katolikët në Perandorinë otomane në shekullin XVIII”, fryt i pendës së historianit jezuit atë Gjon Sale, botuar në revistën e mirënjohur të jezuitëve “Civiltà Cattolica”, numri 3921, muaji nëntor 2013, vepra monumentale “Illiricum Sacrum”, emisioni II, titulluar: “Illyricum Sacrum në Shqipëri”.


Atë Daniel Farlati dhe Atë Jakob Koleti, historianë objektivë, ishin dashamirë të shqiptarëve. Me dashuri e kujdes u përpoqën të nxjerrin në pah virtytet e këtij populli të vogël, njerëzit e tij të shquar, veprimtarinë atdhedashëse. Shpesh viset e ndryshme përshkruhen me imtësi të madhe. Flitet për pasuritë e mbitokës e të nëntokës shqiptare, për kulturat agrare, minierat, klimën... Flitet edhe për serën e Selenicës, për zjarrin e pashuar në afërsi të Apolonisë, shenjë e burimeve të naftës e hollësi të reja tejet interesante, që hedhin dritë mbi skaje e skuta të panjohura të trojeve shqiptare e të shpirtit shqiptar. Duke u nisur nga këto të dhëna, mund të themi se vepra “Illyricum Sacrum” ka vlera të pazëvendësueshme për të gjithë studiuesit e Ilirisë sonë e se në të studiuesit e historisë gjejnë një minierë, tepër të pasur e pak të shfrytëzuar, njoftimesh, nga më të çmueshmet. Jo vetëm një vepër, por as një shkrim i thjeshtë mbi Organizimin Kishtar të Ilirisë nuk mund të shkruhet, pa u mbështetur mbi këtë histori, që në Shqipëri ka historinë e vet.
Kujtuam se atë Koleti, si e pati kryer botimin e “Illyricum Sacrum” gjeti edhe 14 blej të tjerë, mbledhur nga Farlati, botuar vetëm pjesërisht, gjithnjë në serinë e veprës. Një prej këtyre blejve, që me sa duket Farlatit nuk iu duk aq i rëndësishëm, u botua nga jezuitët në Revistën “LEKA” (Vjeta IV, n.10, tetor 1932, fq 314 e në vijim të faqeve e të numrave të tjerë). U zgjodh pikërisht ky ble, sepse ishte burim tejet i çmuar për historinë e Kishës në Shqipëri. Është fjala për një relacion mbi ndërtesat kishtare dhe gjendjen morale të dioqezës së Shkodrës nga fundi i shekullit XVIII. Nuk ka titull as emër autori. E nuk rrëfehet as koha kur u shkrua. Me sa kuptohet nga dorëshkrimi, autori duhet të ketë qenë prift shkodran. Relacionin duhet ta ketë shkruar ndërmjet viteve 1772 e 1778, mbasi kujton se asokohe ipeshkëv i Shkodrës ishte Imzot Radovani de Angelis.
Si një nga burimet më të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, do të ishte e mira të shfrytëzohej nga të gjithë historianët seriozë, që dëshirojnë të hedhin dritë të re mbi historinë e popullit shqiptar. Mundësia e shfletimit u bë e mundur, falë botimit fototipik-anastatik me format origjinal, me harta, skica e ilustrime, realizuar në Prishtinë, më 2004, me botues Skënder Blakaj e një këshill botues prej disa emrash të njohur në këtë lëmë. Një kopje gjendet në Sallën Shkencore “Paolo Peta” të Bibliotekës Kombëtare, në Tiranë.
Para vitit 2004 gjetja e veprës së plotë ishte gati e pamundur. Prej saj në Shqipëri ruheshin vetëm një kopje e vëllimit të I e dy të vëllimit VII (Biblioteka e imzot Frano Illisë dhe e Atë Daniel Gjeçajt, në Romë, sot Biblioteka Françeskane në Shkodër).
E me që përmendëm emrin e imzotit të ndjerë, Frano Illia, nuk mund të mos kujtojmë se ai është përkthyesi i vëllimit VII, në daktiloshkrim. Përkthimi, pas një odiseje të vërtetë nëpër kohë, sot është lënë në harresë. Duhet kujtuar se vepra, e shkruar në latinisht, nuk është aspak e lehtë për t’u përkthyer. Kërkon njohje të gjerë e të gjithanshme të disiplinave kishtare, të traditave kishtare të shqiptarëve, të latinishtes e, doemos, edhe të shqipes, që përkthimi në shqip të mos tingëllojë latinisht! Kush do të kujtohet që edhe përkthimi i imzot Illisë të shikojë dritën e shtypit?
Me “Illyricum Sacrum” lidhet edhe botimi, nën kujdesin e Musa Ahmetit dhe Etleva Lalës, i “Illyricum Sacrum: burime e dokumente”, Tiranë, Ombra GVG, 2007, që përmban vlerësime, mendime të autorëve dhe dokumente, botuar për herë të parë, për 9 vëllimet e veprës. Në emisionin e ardhshëm, veprimtaria misionare në Perandorinë Otomane.