Хрысціянства і літаратура. Булгакаў (ІІ)

Сёння я працягваю распавядаць пра Міхаіла Булгакава, класіка міравой літаратуры, асабліва папулярнага ў савецкія часы. Самы вядомы твор Булгакава, і напэўна з гэтым усе пагодзяцца, «Майстар і Маргарыта». Гэта таямнічы, фантастычны твор, які блытае ды правакуе чытача. Яго часта называюць «містычным», а самога аўтара «містычным пісьменнікам», хоць з пункту гледжання хрысціянства, нічога супольнага з сапраўднай містыкай Булгакаў не мае. Такой імідж пісьменнік набыў з-за таго, як мне здаецца, што ў «Майстры і Маргарыце» з'яўляюцца персанажы з нематэрыяльнага свету, якія дзейнічаюць нерацыянальна, парушаючы законы прыроды... Але ж гэта толькі мастацкая мова твору, яго знешняя абалонка, якая разам з тонкай іроніяй паклікана прыхаваць галоўны мэсэдж аўтара. Які гэта мэсэдж?


Гэтае пытанне турбавала не аднаго чалавека, так што з'явіліся літаратурныя крытыкі, якія прысвяцілі сябе вывучэнню спадчаны Булгакава – гэта т.зв. булгакаведы. Яны запрапанавалі шматлікія тлумачэнні рамана, сярод іх ёсць тое тлумачэнне, якое як мне здаецца найбольш блізкае першапачатковай задуме аўтара. Гэта інтэрпрэтацыя, пабудавана на тэзісе, што «Майстар і Маргарыта» з'яўляецца адказам Булгакава на ваяўнічы атэізм свайго часу.


Многія даследчыкі выказвалі думку, што Булгакаў вырашыў напісаць свой раман пасля наведвання рэдакцыі газеты «Бязбожнік». Акрамя гэтага ў грамадстве выклікала вялікі рэзананс паэма Дзям'яна Беднага «Новый Завет без изъяна евангелиста Демьяна», якая была апабуклікавана ў 1925 годзе. Гэты бязбожны твор шакаваў шматлікіх людзей, здольных да здаровага крытычнага мыслення. Цікава, што з'явіўся таксама ананімны апанент Дзем'яна Беднага, які піша апалагетычна-паэтычны адказ. Некаторыя даследчыкі прыпісваюць яго Сяргею Есеніну. Гэты твор нідзе не друкаваўся, але тым не менш быў шырока вядомы ў пэўных колах. Не магу ўстрымацца, каб не пазнаёміць вас, сябры, хоць і коратка з урыўкам згаданага верша:


Я часто думаю, за что его казнили,
За что Он жертвовал своею головой,
За то ль, что, враг суббот, Он против всякой гнили
Отважно поднял голос Свой?
…

За то ль, что, разорвав на части лишь себя,
Он к горю каждого был милосерд и чуток
И всех благословлял, мучительно любя,
И маленьких детей, и грязных проституток?
...

Нет, ты, Демьян, Христа не оскорбил,
Ты не задел его своим пером нимало.
Разбойник был, Иуда был.
Тебя лишь только не хватало.
Ты сгустки крови у Креста
Копнул ноздрёй, как толстый боров.
Ты только хрюкнул на Христа,
Ефим Лакеевич Придворов.


Вось такая палеміка мела месца ў далёкім 1925 годзе, якую я схільны звязваць з узнікненнем у 1928 годзе ў Булгакава ідэі напісання рамана, які пазней стане вядомы пад назвай «Майстар і Маргарыта».


Вяртаемся да пытанне, якое мы сфармулявалі на пачатку: які мэсэдж «Майстра і Маргарыты»? Дазвольце прапанаваць вам, шаноўныя сябры, ключ ад гэтага твору. Вось жа Булгакаў карыстаецца вядомым у фармальнай логіцы метадам давядзенне да абсурду.


Ён нібы гаворыць: «Окей, давайце сцвердзім, што Бога няма, што ён не існуе! А цяпер, глядзіце, што з гэтага атрымалася!». А атрымоўваецца абсурд. Добра гэта бачна асабліва на прыкладзе другой сюжэтнай лініі твора — рамане Майстра пра Іешуа Га-Ноцрі. Зноў Булгакаў нібы гаворыць нам: «Вось глядзіце, Майстар намагаецца з пазіцыі няверуючага напісаць гістарычны раман пра Ісуса і што ў яго атрымоўваецца? Іешуа Га-ноцрі - «добранькі» чалавек, прыдуркаваты і абсурдны філосаф гуманіст. Няўжо гэты вобраз меньш абсурдны і больш верагодны, чым той вобраз Ісуса, які нам апісвае Евангелле? Няўжо прасцей паверыць у тое, што існаваў Іешуа, чым у тое, што існаваў Ісус?».


Напрыканцы гэтай сціплай рэфлексіі, я хацеў бы толькі адзначыць, што Булгакаў працаваў над раманам пачынаючы ад 1928 году, ад моманту калі ў яго з'явілася ідэя, аж да самой сваёй смерці ў 1940-м (дванаццаць год). У нейкім сэнсе напэўна можна назваць гэты раман аўтабіяграфічным, а нават своеасаблівай споведдзю аўтара. Гэты твор архіважны для Булгакава: нават прыкаваны хваробаю да ложка, свядомы таго, што памірае ён працягвае працу над раманам, надыктоўваючы праўкі сваёй жонцы.


У сваім апошнім рамане Булгакаў пераасэнсоўвае зноў і зноў сваё жыццё ды дае яму ацэнку. Менавіта ў гэтыя апошнія свае дні ён просіць паклікаць сваю былую першую жонку Таццяну Лаппу, каб папрасіць у яе прабачэнне. Але яе нажаль не было ў горадзе. А ён нажаль не дачакаўся яе вяртання...


На гэтым, сябры, я развітваюся з вамі. Не чакайце ўсё жыццё, каб папрасіць прабачэнне – кожны дзень для гэтага дастаткова добры... і добрага вам чытання.

а. Андрэй Буйніч