Kongresi i Manastirit, në 105-vjetorin e mbledhjes

14-28 nëntor 1908. Në Manastir mbahet takimi, që hyri në histori me emrin Kongresi i Alfabetit. Mblidheshin dijetarët shqiptarë, për të përcaktuar alfabetin e gjuhës shqipe.
Ishte kurorëzim fatlum i një morie përpjekjesh fatkëqija shumëvjeçare për të hartuar alfabetin e përbashkët, duke nisur nga alfabetet e pushtuesve të ndryshëm, që shkelën trojet shqiptare, ai latin, grek, turko-arab dhe alfabete të veçanta origjinale. Deri tek arritja e parë e madhe: Alfabeti i Stambollit, me të cilin u shkruan e u shtypën veprat e para të Rilindjes Kombëtare.
Janë shkruar vepra voluminoze për historinë e Alfabetit. Prandaj, pa hyrë në hollësira, sot po ndalemi kryesisht tek roli i pamohueshëm i Shoqërisë “Bashkimi”, që thirri Kongresin dhe i fali Kombit alfabetin e krijuar prej saj.
E kur kujtojmë Shoqërinë, nuk mund të mos përmendim Abatin e madh të Mirditës, imzot Prengë Doçin (1846-1917), që e krijoi “Bashkimin”, si dhe anëtarët e Shoqërisë, pothuajse të gjithë klerikë e laikë katolikë: Dom Dedë Koleci, atë Gjergj Fishta, imzot Gjergj Koleci, Dom Ndoc Nikaj, atë Pashko Bardhi, atë Ambroz Marlaskaj, Luigj Gurakuqi, Mati Logoreci, Kolë Kodheli, Ndue Paluca, Gaspër Beltoja, Gaspër Mikeli e të tjerë, që kishin sadopak zotësi pende.
Shoqata ‘Bashkimi’ bëri hapin e parë për hartimin e një fjalori kombëtar të gjithë shqipes, titulluar “Fjaluer i Rii i Shqypes”. Ishte njëkohësit hap i parë për afrimin e dy dialekteve: gegë e toskë.
Por të rikthehemi tek figura madhore e Abatit të Mirditës. Njeri me mendje të ndritur, i pajisur me kulturë të gjerë e përvojë të jashtëzakonshme jete, njohës i disa gjuhëve të huaja, Prelati mbetet një nga personalitetet më të shquara të kohës. Përfaqësues i denjë i Kishës e atdhetar i kulluar, i vuri të gjithë aftësitë e veta në shërbim të përparimit të vendit.
Baroni Franz Nopcza, ndonëse nuk kishte shumë simpati për klerin, pati thënë për Abatin e Mirditës: “Ky ishte peshkatar i vërtetë njerëzish”.
Ndërsa Edith Durham, në veprën “The Burden of the Balkans” Kapitulli IX, shkruan: “Abati i Mirditës ishte njeri fort i mendshëm e i urtë... me kulturë të gjerë... me plane madhështore në kokë, e, ndër nacionalistët shqiptarë, ndoshta më largpamësi”. Fryt i këtyre planeve e i kësaj largpamësie është alfabeti, që unë e ti - dëgjues të dashur - e përdorim çdo ditë, duke e harruar krejt se na e dhuroi një Burrë i madh, që quhej Imzot Prengë Doçi.
Por, njëkohësisht me Prelatin e Mirditës, nuk mund të mos kujtojmë edhe rolin që luajti në tribunën e Manastirit, një frat françeskan, Atë Gjergj Fishta.
Shfletojmë ditarin e Kongresit, Dita II, vjeshtë e tretë, e diel: “Atë Gjergj Fishta, delegat i Shoqnisë ‘Bashkimi’ në Shkodrë, mbajti një fjalë plot zjarr mi vetijat e mira dhe mi nevojat e Shqipetarëve dhe gëzoi veshët e gjith dëgjonjësit”- shkruhet.
Në sa në ditarin e së hënës, lexojmë: “Atë Fishta, pastaj, me atë fuqi së fjalës që e ka të veten, tha se çëdo që është i dërguar prej Shoqnisë Bashkimi, s’ka ardhur për të mbrojtur atë abcë, por për të gjetur një mënyrë, që të bashkohemi të tërë.” (LEKA, 1937, 8-12, fq 358).
Shkruan Petrota në veprën “Popolo, Lingua e Letteratura Albanese: “Si gojtar ai (Fishta) ua kalon të gjithë oratorëve shqiptarë; për këtë arsye u zgjodh kryetar i Komisionit në Kongresin e Manastirit, ku foli për më se një orë e gjysëm, duke bindur e duke tërhequr admirimin e të pranishmëve” (Palermo, 1931, fq. 335).
Fjala e Atë Gjergjit, kujtojnë ata, që ishin të pranishëm, i preku të gjithë pjesëmarrësit aq, sa një hoxhë rendi ta përqafonte para të gjithë atyre që, me votë të njëzëshme, vendosën ta lënë mënjanë Alfabetin e Stambollit dhe ta shkruajnë gjuhën shqipe me alfabetin latin, me 36 shkronja, që përdoret edhe sot e kësaj dite. Vendosën edhe që pas dy vjetësh të mbahej një Kongres i dytë, në Janinë…
I frymë paksa pluhurit të harresës që, me a pa dashje, vijon të dyndet mbi disa figura e ngjarje të ndritura, duke i përtëritur këto kujtime, shkruar me shkronjat e atij alfabeti, që 105 vjet më parë u vulos në Kongresin, kryetar i të cilit ishte Mit’hat Frashëri, i biri i Abdylit; sekretare e Komisionit, Parashqevi Qiriazi, mësuese e shkollës së vashave në Korçë; nënkryetar, Grigor Cilka nga Korça e që pati edhe 11 anëtarë të tjerë – përfaqësues të të gjitha viseve të Kombit shqiptar, gegë e toskë, myslimanë, ortodoksë e katolikë, mbledhur së bashku “si kokrrat në shegë” do të shkruante atë Fishta, për arritjen e një qëllimi të madh kombëtar!