Бібліст: пераклад Бібліі на беларускую мову – нацыянальны праект
Беларусы маюць патрэбу
ў адзінай, “нацыянальнай” Бібліі на роднай мове, – упэўнена вядомая навукоўца і бібліст
Ірына Дубянецкая. У кастрычніку яна прымала ўдзел у III Міжнародным кангрэсе даследчыкаў
Беларусі, на якім упершыню была створана секцыя па перакладзе біблійных і літургічных
тэкстаў. Навукоўцы з Нью-Йорка, Прагі, Лондана і Мінска абмяркоўвалі праблемы і перспектывы
беларускай Бібліі. Яшчэ ў 2010 г. Ірына Дубянецкая спрабавала сабраць разам усіх,
хто зацікаўлены ў беларускім перакладзе Святога Пісання. Зацікаўленасць гэта ўзнікла
не тры гады таму – існуе яна не адно стагоддзе, але да гэтага часу Беларусь не мае
перакладу Бібліі. Атрымалася, што беларуская – амаль адзіная ў свеце мова, якая носіць
статус дзяржаўнай, але на якой нельга знайсці сучаснага, якаснага і поўнага Святога
Пісання. І гэта нягледзячы на тое, што ў часы Рэфармацыі менавіта беларусы адны з
першых пачалі перакладаць Біблію, – патлумачыла доктар філасофіі і доктар сакральнай
тэалогіі Ірына Дубянецкая.
“Ад самых першых хрысціянскіх стагоддзяў пераклады
Бібліі на родныя мовы часам стваралі пісьменства на гэтай мове (напрыклад, армянскае
і грузінскае пісьменства ўтварылася менавіта дзеля перакладу Бібліі). Або гоцкае пісьмо
– першае з германскіх. Сёння яно знікла, але мы маем пераклад Бібліі на гоцкую мову.
Адпаведна, калі на нейкай мове ствараецца пісьменства, яна адразу пачынае працаваць
як літаратурная, яна змяняе свой статус. І ў часы Рэфармацыі адбылося тое самае: калі
пачалі перакладаць Бібліі на нацыянальныя мовы, гэта надзвычай спрыяла, стымулявала
станаўленне нацыянальных літаратур і культур. Так адбылося з нямецкай, польскай, англійскай
мовамі, у XIX ст. – з рускай мовай”, – адзначыла бібліст.
У Беларусі сітуацыя
была іншай. Першы пераклад зрабіў Францыск Скарына ў XVI ст. Затым, напрыканцы XVI
ст., гэта версія была перакладзена на польскую мову і стала папулярнай настолькі,
што менавіта з яе ў XVIІ ст. рабіліся наступныя пераклады. Потым – хваля паланізацыі,
затым – русіфікацыі, і нарэшце, як падкрэсліла Ірына Дубянецкая, савецкія часы сталі
аб’ектыўнай прычынай таго, што пра беларускую Біблію забыліся.
“Такім чынам,
мы бачым культурную сітуацыю: неперакладзеная Біблія – гэта адна з прычын недафармаванай
нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, нізкага сацыяльнага статусу літаратурнай мовы,
адна з прычын таго, што ў беларускай мове да гэтага часу існуюць розныя самастойныя
плыні, якія паміж сабой не перакрыжоўваюцца. І гэта беларусы разумелі вельмі добра.
Фантастычная гісторыя – за XX стагоддзе ў нас было больш за паўсотні спробаў перакласці
Біблію, але не цалкам, а нейкіх канкрэтных тэкстаў. Максімум – Новага Запавету, у
большасьці выпадкаў – фрагменты асобнай кнігі. Што тычыцца Старога Запавету, усе пераклады
былі не з арыгіналу. Калі Новы Запавет яшчэ перакладаўся з грэцкай мовы, то Стары
Запавет з габрэйскай мовы – не”, – распавяла даследчыца.
Сярод спроб былі
тры сур’ёзныя, вынікам якіх сталі тры поўныя пераклады Бібліі на беларускую мову.
Пераклад Янкі Станкевіча (выйшаў у ЗША ў 1973 г.) так нікому і не спатрэбіўся – Беларусь
была савецкай рэспублікай, больш за тое, “жалезная заслона” не дазволіла пазнаёміць
беларусаў з тэкстам. З лінгвістычнага пункту гледжання “станкевічанка” – мова, вельмі
далёкая ад сучаснага ўспрымання. Пераклад Васіля Сёмухі рабіўся цалкам не з арыгіналаў,
а месцам – з перакладу пераклада. Таму ён таксама не адпавядае крытэрыям сучаснай
біблістыкі. У мінулым годзе быў выдадзены пераклад, зроблены Беларускім біблійным
таварыствам на аснове перакладу айца Уладзіслава Чарняўскага, які таксама часта карыстаўся
не арыгіналамі, а пераводзіў з польскай ці лацінскай моў. Дарэчы, Каталіцкі Касцёл
і Праваслаўная Царква даўно працуюць над перекладамі ў сваіх біблійных камісіях, акія
асобна адна ад другой ужо пераклалі чатыры Евангеллі і іншыя тэксты. Праца вельмі
вялікая і складаная, якую нельга перамяншаць.
“Вельмі шмат што зроблена ў
Каталіцкім Касцёле, што тычыцца Старога Запавету: зроблены лекцыянарыі, вельмі вялікая
частка біблійных тэкстаў перакладзена. Але беларусы не могуць сабрацца разам і прачытаць
“Ойча наш”, таму што кожны з іх ведае свой уласны пераклад. Такія сітуацыі ўзнікаюць
вельмі часта, і тады нават на вуха ловіш гэтыя адрозненні ў словах і нават у рытме
малітвы. Вось імя Ісус: Іісус, Езус – гэта колькі варыянтаў! А колькі варыянтаў для
іншых тэрмінаў? Гэтыя варыянты робяцца прывычнымі ў адной нейкай канфесіі, нягледзячы
на тое, што могуць быць супраць нормаў беларускай мовы і практыкі беларускай мовы.
Благаславіць, дабраславіць… Гэта тыя лінгвістычныя пытанні, якія таксама трэба развязваць.
Хоць яны і другасныя, бо найперш трэба, каб быў якасны пераклад з якасных крыніц”,
– сказала ў інтэрв’ю Ватыканскаму радыё Ірына Дубянецкая.
Такім чынам, лічыць
бібліст, пераклад Бібліі ў XXI ст. трэба пачынаць з нуля. Зрабіць гэта аднаму аўтару
немагчыма. Пераклад павінен быць калегіяльным. Над ім павінны працаваць біблісты,
лінгвісты, святары і тэолагі ўсіх хрысціянскіх канфесій. Новы пераклад не мусіць замяніць
тыя, што ўжываюцца ў Цэрквах сёння, але можа стаць акадэмічным, аб’ядноўваючым цывілізацыйным
фактарам і, нарэшце, галоўнай духоўнай кнігай, зразумелай кожнаму сучаснаму чалавеку.
“Біблія – гэта звод тэкстаў самага рознага характару і стыляў. Усё гэта хочацца
паказаць. Хочацца, каб псальмы гучалі як паэзія, бо гэта вельмі прыгожая і рытмічная
паэзія, там рыфмы няма. Але часам там ёсць такія моцныя рытмічныя зрухі, якія толькі
адной рытмікай узрушаюць. У Бібліі ідзе вельмі дакладны падбор слоў, часам словы маюць
два-тры значэнні ў залежнасці ад таго, з якімі іншымі словамі яны ўжываюцца. Біблія
– вельмі прыгожы мастацкі тэкст. Хочацца, каб і пераклад быў мастацкім. І гэта прыцягне
новыя пакаленні да чытання Бібліі”, – лічыць бібліст.
Зараз магчымасць новага
перакладу Бібліі на беларускую мову абмяркоўваюць у Беларускім біблійным таварыстве.
Пытанне падтрымкі гэтай ідэі пакуль разглядаюць галоўныя хрысціянскія Цэрквы краіны.
“Як гэта атрымаецца, я яшчэ не ведаю. У любым выпадку супрацоўніцтва з Цэрквамі бузде
максімальным. Асноўныя карыстальнікі – гэта вернікі. Мы нават падумалі, можа, складаныя
пытанні выносіць на абмеркаванне, каб у людзей было зацікаўленне, каб людзі маглі
выказацца. Хочацца, каб гэта быў нацыянальны праект, так ён бачыцца. А як атрымаецца
– гэта не толькі нашы намаганні, але і Божае благаслаўленне”, – пераканана Ірына Дубянецкая.
Новы пераклад можа стаць сапраўдным інтэграцыйным фактарам. Ім змогуць карыстацца
ўсе – святары і лінгвісты, беларускамоўная эліта і простыя людзі, вернікі любой канфесіі
і тыя, хто яшчэ не прыйшоў да Бога, але менавіта праз прыгажосць біблійнага тэксту
можа спасцігнуць глыбіню веры, духоўны сэнс і, магчыма, стаць членам хрысціянскай
сям’і.