У фокусе нашай увагі, таксама як і некалькі папярэдніх перадачаў, ангельскі пісменнік
Дж.Р.Р.Толкін. У мінулай перадачы мы пачалі гартаць яго найбольш вядомы твор «Уладар
пярсцёнкаў». Я звярнуў вашую ўвагу на асаблівасці гераізму ў творчасці Толкіна. Гераізм
у «Валадару пярсцёнкаў» з'яўляецца гераізмам даступным не толькі «вялікім і моцным»,
але тасама не ў меншай ступені «малым і пакорным». Гэта сапраўдны хрысціянскі гераізм.
Фрода,
галоўны герой твора, вырашае ўзяць на сябе місію збавіць свет ад катастрофы, калі
толькі зможа, хоць адначасова ён свёдомы таго (і прызнае гэта з пакорай), што зусім
не падыходзіць для гэтага задання. Што ж (ці хто) дапамагае яму выйсці з гэтай Вандроўкі
пераможцам?
Хто варты смерці?
Напачатку «Валадара пярсцёнкаў»
знаходзіцца, на першы погляд, малапрыкметны дыялог паміж Фрода і ягоным сябрам Гэндальфам.
Аднак гэты дыялог напэўна з'яўляецца самым важным ва ўсім творы, бо менавіта ён вырашае
тое, якім будзе далейшы сюжэт твора і яго заканчэнне.
У гэтым дыялогу Гэндальф
пераконвае Фрода пра неабходнасць міласэрнасці ў дачыненні да Глыкса (у найбольш вядомым
расійскім перакладзе – Голума). Фрода шчыра шкадуе, што Більба ў свой час не забіў
нягодніка, калі была такая магчымасць. Аднак Гэндальф досыць сувора перапыняе яго:
«Шкада,
кажаш? Менавіта шкадаванне й спыніла ягоную руку. Шкадаваньне й міласэрнасьць. Ён
ня стаў забіваць, таму што мог абысціся без забойства. І быў добра ўзнагароджаны.
Менавіта таму пярсцёнак і пашкодзіў у такой малой ступені. Бо на пачатку былі шкадаванне
й міласэрнасць» (Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Зьвяз Пярсьцёнка, с. 62).
Фрода
аднак гэта не пераконвае. Ён далей спрачаецца з Гэндальфам і заўважае, што Глыкс «ня
варты жыцьця!». На гэта Гэндальф адказвае:
«Ня варты жыцьця? Магчыма, так.
Сапраўды, шмат з тых, хто цяпер жыве, жыцьця ня вартыя. А колькі з тых, каго пазбавілі
жыцьця, былі вартыя жыць? Можаш ты вярнуць ім жыцьцё? Калі не – не сьпяшайся прысуджаць
да сьмерці. Бо нават і наймудрэйшым ня дадзена прадбачыць, як усё ўрэшце паверне»
(Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Зьвяз Пярсьцёнка, с. 62-63).
Шаноўныя сябры,
мне не хочацца быць банальным, але ці ж не падаецца вам, што словы літаратурнага героя
могуць быць выдатным аргументам у дыскусіях пра смяротнае пакаранне? Аўтар знаёмы
са смерцю не паводле апавяданняў, але з уласнага жыцця (у чым мы пераканаліся ў папярэдніх
перадачах) укладае ў вусны свайго персанажа філасоўскае, экзэстэнцыяльнае пытанне
пра тое, хто варты смерці, а хто не.
«Можаш ты вярнуць ім жыцьцё?» - гэтае
рытарычнае пытанне вымушае нас прызнаць, што гэта не мы з'яўляемся ўладарамі і распарадчыкамі
жыцця, а таму не можам быць мы і распарадчыкамі смерці.
Літасць – нетрывіяльная
зброя
«Бо нават і наймудрэйшым ня дадзена прадбачыць, як усё ўрэшце паверне»
- так сказаў Гэндальф і Фрода яму паверыў. Далейшая гісторыя Фрода падсоўвае яму іспыт
на тое, як ён засвоіў урок дадзены яму Гэндальфам.
Менавіта шляхі Фрода і Глыкса
зноў крыжуюцца. Глыкс хоча забіць Фрода і яго сябра Сэма ды забраць Пярсцёнак, аднак
сам апыняецца ў іх руках. І тут ужо сам Фрода становіцца перад выбарам: быць міласэрным
ці быць у бяспецы (што натуральна азначала забойства Глыкса).
У гэты момант
адбываецца «анамнэзіс», прыгаданне ўласна таго непрыкметнага дыялогу з Гэндальфам,
пра тое што ніхто не можа распараджацца смерцю, і Фрода шкадуе Глыкса ды пакідае яму
жыццё. Сябры звязваюць яго ды вядуць за сабою на вяроўцы, бо адпусціць яго азначае
ізноў апынуцца ў смяротнай небяспецы. Але і цягнуць з сабою Глыкса таксама смяротна
небяспечна... Сам Толкін у адным з сваіх лістоў гаворыць пра гэта так: «Праявіць
да яго «міласэрнасць», устрымацца ад забойства яго было шаленствам ці таксама актам
містычнай веры ў канчатковую вартасць міласэрнасці і велікадушнасці, нават калі ў
святле часу тое было катастрафічным» (Listy, c.351).
Гэтая рызыка, як бачна
з перспектывы ўсяго твора, аказваецца адзіным правільным рашэннем, і дзякуючы яму
стаецца ўратаваная ўся місія Вандроўкі. А сталася гэта так. На Гары Выраку, стоячы
над яе полымем, Фрода канчаткова стаецца вязнем Пярсцёнка: «Я прыйшоў! Але зараз –
вось, я вырашаю не ўчыняць таго, дзеля чаго я прыйшоў. Не, гэтага я не зраблю. Пярсцёнак
мой!» (Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Вяртаньне караля, с.215).
І вось
у гэты момант Глыкс кідаецца на Фрода, адгрызае яму палец з Пярсцёнкам і, не ўтрымаўшыся,
звальваецца ў прорву. Лёс (які мы, хрысціяне, ў рэчаіснасці называем Провідам) выкарыстоўвае
Глыкса для завяршэння місіі Вандроўкі. Фрода так падсумоўвае гэтае здарэнне звяртаючыся
да Сэма:
«Ці памятаеш ты Гэндальфа: «Глыксавае апошняе слова – добрае ці не
– тут яшчэ не сказанае»? Калі б ня ён, я ня здолеў бы знішчыць пярсьцёнак. І вандроўка
нашая сталася б дарэмнаю ў самым яе горкім канцы. Дык даруйма яму!» (Дж.Р.Р.Толкін,
Уладар пярсьцёнкаў: Вяртаньне караля, с.217).
На гэтым, так моцна павучальным
моманце, дазвольце мне скончыць нашую перадачу. Хачу толькі прыгадаць, што трывае
Вялікі Пост, а гэта той час, калі і мы можам стацца героямі. Дастаткова толькі праявіць
адрабіну літасці да тых, хто як нам здаецца гэтага не варты. Жадаю вам, сябры, сапраўднай
перамогі і... добрага вам чытання!