Հայր Արսէն Այտընեան. Հայոց Լեզուի Գիտական Ճանաչման ու Մշակման Մեծավաստակ Աբբահայրը

Յուլիս 8-ին լրացաւ մահուան 111-րդ տարելիցը հայ ժողովուրդի նուիրեալ հոգեւորականներէն եւ հայոց լեզուի մեծավաստակ մշակներէն Հայր Արսէն Այտընեանի։
Վիեննայի Մխիթարեաններու այս գիտուն Աբբահօր մասին գրուած վկայութիւնները թէեւ շատ մանրամասնութիւններ չեն փոխանցեր անոր կեանքի տարբեր փուլերուն, հոգեւորականի անձնդիր ծառայութեան, մանկավարժի գործունէութեան եւ խմբագրի բեղուն վաստակին մասին, բայց անխտիր բոլոր լեզուագէտներն ու քերականագէտները համակարծիք են այն արժեւորումին, որ Հայր Արսէն Այտընեան «նոր դարագլուխ» բացաւ հայոց լեզուի գիտական ուսումնասիրութեան, մշակման ու հարստացման մէջ։
1866-էն մինչեւ 1902-ի իր վախճանումը, արժանաւորապէս վարելով հանդերձ Վիեննայի Մխիթարեան Միաբանութեան Աբբահայրի պատասխանատուութիւնը, Հայր Արսէն Այտընեան անխոնջ գիտաշխատողը դարձաւ հայերէնի ճանաչողութեան։
Լեզուագէտի, քերականագէտի ու հայագէտի իր վաստակով՝ ան դարձաւ հայոց աշխարհաբարի գիտական ուսումնասիրման եւ կարգաւորման նախակարապետը, որուն մօտեցումներն ու տեսաբանական եզրայանգումները մինչեւ այսօր ուղեցոյցի նշանակութիւն ունին հայ լեզուագէտներուն եւ քերականագէտներուն համար։
Իբրեւ այդպիսին՝ հայագիտութեան եւ հայերէնագիտութեան մէջ անվիճելի գագաթ մը եղաւ Հայր Արսէն Այտընեան, որուն Գործն ու Արժէքը շարունակ պէտք է յուշել հայոց նորահաս սերունդներուն, որովհետեւ մեծավաստակ գիտունի իր ժառանգութիւնը վաւերական աղբիւր է ոչ միայն ազգային մեր հպարտութեան, այլեւ հայոց լեզուն տեւաբար թարմացնելու եւ հարստացնելու բացառիկ նուիրումին։
Ինչպէս Մինաս Թէօլէօլեան կը վկայէ իր «Դար մը գրականութիւն» գործին Ա. հատորին մէջ, «Հայր Արսէն Այտընեանի «Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի» կոթողական աշխատանքը (1866) անգերազանցելի կը մնայ մինչեւ այսօր, զոյգ միաբանութիւններու քերականական վաստակին մէջ։ Աշխարհաբար լեզուի ծագման, զարգացումին եւ կարելիութեանց շուրջ իր լայն խորացումներով՝ այս աշխատանքը նաեւ մե՛ր օրերու քերականներուն համար աղբիւր է եւ մեկնակէտ՝ գիտական հաստատումներու, ծանօթութեանց լայն աշխարհի մը։ Լեզուական առողջ տեսակէտներ - իր համոզումները - կը ձգտին արդի հայերէնը ճոխացնել, զարգացնել ու պատուաստել գաւառական առութիւններով, ընդունելով հանդերձ կեանքին եւ արեւմտեան քաղաքակրթութեան պատշաճելու ստիպողութիւն մը։ Այտընեան նաեւ ձայնն էր ողջմտութեան՝ լեզուական այն պայքարին մէջ, որ կը մղուէր գրաբարեաններու եւ աշխարհաբարեաններու միջեւ.- Արձակունակ եւ անպատասխանատու ձեւով մը աշխարհաբար լեզու «կերտելու» անիշխանութեան դէմ՝ ի՛նքն էր, որ լսելի դարձուց քերականական կարգապահութեան մը ենթարկուելու, չծանծաղելու կարգախօսը»։
Հայր Արսէն Այտընեան ծնած էր 7 Յունուար 1825-ին, Պոլիս, ուր չորս տարի տեղական նախակրթարան յաճախելէ ետք, 10 տարեկան մանուկ հասակին, 1835-ին, ղրկուած էր Վիեննա՝ Մխիթարեան Միաբանութեան աշակերտելու համար։
Ուսումնատենչ պատանիին առջեւ բացուեցաւ ոչ միայն հոգեւորական իր կոչումը իրականացնելու լայն ասպարէզ, այլեւ լեզուագիտական եւ բանասիրական իր ունակութիւններն ու հետաքրքրութիւնները բաւարարելու եւ ընդլայնելու անպարագիծ ամբողջ աշխարհ մը։ Եւ Հայր Արսէն Այտընեանի կեանքը այդպէ՛ս հարստացաւ ու հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութիւնը հարստացուց կոթողական գործերով։
Նորօծ վարդապետին երիտասարդական տարիները անցան Զմիւռնիայի եւ Կ. Պոլսոյ մէջ, ուր ան կոչուեցաւ կրթական բեղուն գործունէութեան՝ միաժամանակ իր բոլոր ուժերով նուիրուելով լեզուաբանի գիտական աշխատանքին։ Լեզուներ սորվելու բացառիկ ընդունակութիւն ունէր եւ հին թէ նոր 7 լեզուներու՝ հայերէնի կողքին իտալերէնին, ֆրանսերէնին, անգլերէնին, գերմաներէնին, արաբերէնին եւ թուրքերէնին կատարելապէս կը տիրապետէր։
1866-ին ընտրուեցաւ Աբբահայր Վիեննայի Մխիթարեան Միաբանութեան եւ այնուհետեւ, մինչեւ մահ, երեք ուղղութիւններով մեծարժէք վաստակ մը կապեց իր անունին։ Իբրեւ մանկավարժ՝ ամբողջ սերունդներ հասցուց իր մտքի եւ հոգիի շունչով ու լոյսով։ Իբրեւ հայ մտքի մշակ՝ 1887ին հիմը դրաւ Վիեննայի Մխիթարեաններու «Հանդէս Ամսօրեայ» գիտական պարբերականին, որ իր անխափան հրատարակութեամբ եւ հրապարակ բերած մտաւորական ուժերով՝ ուրոյն դպրոց մը դարձաւ հայոց հետագայ սերունդներուն համար։
Բայց յատկապէս լեզուագիտական, քերականագիտական եւ բանասիրական աշխատութեանց բնագաւառին մէջ, Հայր Արսէն Այտընեան նուաճեց բարձունք մը, որ հայ ժողովուրդի մեծանուն անմահներու շարքին արժանաւոր տեղ ապահովեց իրեն։ 1866ին հրատարակուած իր կոթողական «Քննական Քերականութիւն» գործէն ետք, Հայր Արսէն Այտընեան տարիներով աշխատեցաւ Է. Վ. Չալըխեանի «Քերականութիւն Հայկազնեան Լեզուի» մեծարժէք գործին վրայ եւ մշակուած տեսքով զայն հրատարակեց 1885-ին։
Հայր Արսէն Այտընեան ապրեցաւ ժամանակաշրջանի մը մէջ, երբ լեզուագիտութիւնը ընդհանրապէս կը բոլորէր որոնումներու հանգրուանը։ Մինչ այդ լեզուագիտութեան մէջ կþիշխէր բնագիտական դպրոցը, որ լեզուներուն կը նայէր իբրեւ բնական օրկանիզմներ՝ լեզուներու կազմաւորման ու զարգացման մէջ վճռորոշ նշանակութիւն տալով բնախօսական գործօններուն։ Այտընեան կանուխէն վիճարկեց բնագիտական դպրոցի ընդհանուր մօտեցումը եւ ընտրեց հասարակական հայեցակարգը՝ լեզուներու բնաշրջական զարգացման տեսութեան փարելով եւ մայրենի լեզու-ազգային հասարակութիւն փոխազդեցութեան տալով հիմնական կարեւորութիւն։
Այդ մօտեցումով Հայր Արսէն Այտընեան լծուեցաւ հայոց լեզուի զարգացման հոլովոյթը գիտականօրէն բնորոշելու, բնաշրջման փուլերու բաժնելու եւ դասակարգելու աշխատանքին։ Հին հայերէնի պատմական զարգացման տարբեր շրջանները, միջին հայերէնի առաջացումն ու բիւրեղացումը, բայց մանաւանդ աշխարհաբարի երկու ճիւղերով՝ արեւմտահայերէնով եւ արեւելահայերէնով զարգացումը գիտական հայեցակարգի բերուեցան Այտընեանի աշխատասիրութիւններով։
Նոյնպիսի ընդգրկումով ան լծուեցաւ նաեւ հայոց բարբառներու ուսումնասիրութեան եւ գիտական վերծանման՝ աշխարհագրական բաժանումներու հիման վրայ անոնց իւրայատուկ բարեշրջման հոլովոյթը ներկայացնելով եւ համապատասխան դասակարգում կատարելով։
Ինչպէս որ «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան»ին մէջ Հայր Արսէն Այտընեանի նուիրուած իր ներկայացման մէջ Ա. Աբրահամեան դիտել կու տայ, մեծավաստակ լեզուագէտը անշուշտ իր որոշակի ծայրայեղութիւններն ալ ունեցաւ։ Օրինակի համար, Հայր Ա. Այտընեան, հայոց լեզուի բնաշրջական հոլովոյթը հայոց հասարակական զարգացման կշռոյթին հետ կապելու իր հետեւողական ճիգին մէջ, յանգեցաւ բացարձակապաշտութեան՝ պաշտպանելով այն տեսակէտը, որ ք.ե. հինգերորդ դարուն տարբեր հայերէններ կը գործածէին հայ ժողովուրդի ռամիկ խաւերն ու իշխանաւոր ազնուականութիւնն ու կղերը։
Բայց այդ չափազանցութիւնները ոչինչ կը պակսեցնեն Հայր Արսէն Այտընեանի մեծավաստակ ներդրումէն հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան գանձարանին մէջ։ Ընդհակառակն կը շեշտեն իր գործին եւ վաստակին հսկայական արժէքն ու կարեւորութիւնը՝ հայոց լեզուն արդի ժամանակներու գիտական պաշարով ուսումնասիրելու եւ կարգաւորելու կենսական բնագաւառին մէջ։
Իբրեւ այդպիսին՝ 1902 թուականի Յուլիս 8ին իր քրտնաջան աչքերը փակած Վիեննայի Մխիթարեան Միաբանութեան Աբբահայրը արժանաւորապէս կը հանդիսանայ նահապետը նոր ժամանակներու հայութեան լեզուագիտական զարթօնքին։

Նազարէթ Պէրպէրեան
Քաղուած՝ Եռագոյն Կայքէջէն