Từ năm 2008 tới nay cuộc khủng
hoảng tài chánh kinh tế đã khiến cho tình hình thế giới bị xáo trộn, làm cho hàng
triệu người mất công ăn việc làm, vì các hãng xưởng kỹ nghệ lâm cảnh nợ nần không
trả nổi bị phá sản và nền kinh tế toàn cầu xuống dốc thê thảm. Trong bối cảnh của
cuộc khủng hoảng toàn cầu không lối thoát như thế, các chính quyền có khuynh hướng
trở thành hiếu chiến và tìm cách gây ra chiến tranh để đánh lạc hướng, tránh các cuộc
bạo loạn của dân chúng, đồng thời giải quyết mọi bế tắc xã hội với giá trả mắc mỏ
của cảnh hy sinh nhân lực tài lực và tàn phá tất cả những gì đã nhọc công xây dựng
từ bao thập niên qua. Bài học của hai thế chiến xem ra vô ích vì không dậy con người
học được gì từ lịch sử.
Sau đây chúng tôi xin gửi tới qúy vị một số nhận định
của ông Zygmunt Bauman, giáo sư xã hội học người Ba Lan, về sự cần thiết của một cuộc
phục hưng mới, giúp giải quyết cuộc khủng hoảng xã hội hiện nay.
Giáo sư Zygmunt
Bauman sinh năm 1925 bên Ba Lan, nhưng đã bị trục xuất khỏi Ba Lan bởi phong trào
bài Sêmít do nhà ưnớc cộng sản Ba Lan phát động. Vì thế từ năm 1971 ông sống bên Anh
quốc và dậy môn xã hội tại đại học Leeds, rồi năm 1990 về hưu. Giáo sư Bauman nổi
tiếng vì các phân tích tương quan giữa thời đại tân tiến, nạn diệt chủng Do thái và
chủ thuyết tiêu thụ hậu tân tiến. Ông là tác gỉa của 59 cuốn sách, đa số đề cập tới
các đề tài toàn cầu hóa, sự tân tiến và hậu tân tiến, cũng như chủ nghĩa tiệu thụ
và nền luân lý. Giáo sư cũng đã nhận được nhiều giải thưởng về xã hội học và Khoa
học xã hội. Năm 2010 giáo sư đã nhận được giải thưởng Asturias về truyền thông và
nhân bản tính.
Hỏi: Thưa giáo sư, từ ”chủ thuyết nhân bản” có nghĩa gì
trong ngàn năm mới này?
Đáp: Một trong các dấu chỉ đặc thái của
thời đại chúng ta là sự cách biệt qúa lớn giữa tầm quan trọng toàn cầu của sự tùy
thuộc nhau và các ràng buộc địa phương của các phương tiện hoạt động tập thể. Các
phương tiện hoạt động tập thể không theo kịp đà bành trướng nhanh chóng của các tùy
thuộc nhau trên bình diện toàn cầu. Giờ đây chúng ta đang chứng kiến sự phân rẽ gia
tăng giữa quyền lực - tức khả năng thực hiện các sự vật - và chính trị, là khả năng
quyết định chúng ta cần những gì và phải thực hiện chúng như thế nào, và kết qủa là
cuộc khủng hoảng nặng nề như chúng ta đang phải sống. Một đàng chúng ta phải đương
đầu với các cường quốc thế giới trong một vùng đất ”không thuộc về ai cả”, thoát khỏi
sự kiểm soát chính trị; đàng khác với các dụng cụ chính trị ”địa phương” bị hạn hẹp
trong ranh giới của các quốc gia riêng rẽ, như đã bắt đầu trước thời toàn cầu hóa
của sự tùy thuộc, và vì thế chúng ta bị bệnh thiếu quyền bính... Như thế chúng ta
đang đương đầu với một dấn thân tương tự với dấn thân của các thế hệ cha ông chúng
ta trong thời phục hưng. Chúng ta đứng trước thách đố của việc hội nhập nhiều quyền
bính địa phương hay các thực tại chủng tộc và chính trị hầu như độc lập với nhau vào
bên trong các dân nước và quốc gia tân tiến, nhưng cần phải làm điều này trên bình
diện rộng rãi hơn nhiều.
Chúng ta có bổn phận xây dựng ”nhân loại” bên ngoài
sự dư dật của các chính quyền quốc gia một cách kỹ lưỡng, và với một sự cấp bách có
tính cách sinh tử đối với nhân loại. Đối với nhiều người trong chúng ta điều này xem
ra đảo lộn và vượt qúa khả năng của con người.
Hỏi: Ngày nay đâu là các
giới hạn của mô thức phát triển tây phương thưa giáo sư?
Đáp: Trong thời
đại tân tiến có một xác tín được phổ biến một cách rộng rãi và đã đâm rễ một cách
sâu sa: đó là các khả năng của một cuộc sống có phẩm giá và đáng sống tùy thuộc một
cách nòng cốt nơi các của cải được đo lường qua các dữ kiện chính thức của tổng sản
lượng quốc gia. Sản xuất và tiêu thụ nhiều hơn được coi như là một đơn thuốc đại đồng
để săn sóc các tật bệnh của con người và giải quyết tất cả mọi vấn đề phát xuất từ
sự chung sống của con người với nhau. Sứ điệp đã được các chính quyền kiên trì ghi
sâu vào đầu óc chúng ta đó là mua sắm là con đường cho một cuộc sống được tưởng lệ
và hạnh phúc. Trong các hàng quán có thể tìm thấy các thứ thuốc chắc chắn cho tất
cả mọi tật bệnh của cuộc sống con người. Các nơi bán được giới thiệu như là nhà thuốc
giải quyết tất cả mọi khó khăn trong đời sống đã từng phải khổ đau, hay người ta sợ
rằng nó sẽ bị khổ đau. Một kiểu sống dựa trên một giả thuyết tương tự là một đơn thuốc
khiến hao mòn các tài nguyên vốn có hạn của trái đất này. Chúng ta đã tiêu thụ 50%
các tài nguyên mà trái đất có thể cung cấp, và theo đa số các ước tính, chỉ nội trong
nửa thế kỷ XXI này cần phải có 3 hành tinh như trái đất này để sống còn, nếu chúng
ta không thay đổi kiểu sống, nghĩa là không tiết kiệm và giảm mức tiêu thụ. Người
ta sẽ bị giết vì có người có tài nguyên, mà những người khác đang cần đến một cách
tuyệt vọng. Cần phải suy tư trở lại một cách triệt để và duyệt xét trở lai cung cách
sống của chúng ta, cũng như các giá trị hướng dẫn kiểu sống này.
Hỏi: Thưa
giáo sư Bauman, như vậy phải làm thế nào để loại trừ cuộc khủng hoảng môi sinh, bắt
đầu từ cung cách hành xử của các cá nhân?
Đáp: Tình hình hiện nay là hậu
qủa tột cùng của việc đã thay thế nhân bản tính bằng sự cạnh tranh và thù nghịch,
đóng hộp ước vọng lớn lao và sự nhớ nhung bằng sự chung sống dựa trên sự cộng tác,
chia sẻ và tin tưởng lẫn nhau, thừa nhận nhau và tôn trọng nhau. Tham lam không có
lợi ích gì cả: đây là một xác tín sẽ được đa số chúng ta hiểu và chấp nhận. Bạn cứ
hỏi người ta liên quan tới các giá trị thân thiết đối với họ, thì chắc chắn sẽ thấy
là nhiều người sẽ kể ra: trước hết là bình đẳng, sự tôn trọng lẫn nhau, tình liên
đới và tình bạn. Nhưng khi quan sát cung cách hành xử trong cuộc sống cụ thể thường
ngày của họ, chắc chắn bạn sẽ nhận ra một xếp loại các giá trị hoàn toàn khác biệt...
Bạn sẽ ngạc nhiên khám phá ra sự cách biệt giữa các lý tưởng và thực tại, giữa lời
nói và hành động. Có thể lấp đầy khoảng cách đó không? Không phải vô tình mà người
ta lại dùng từ ”thực tại” để ám chỉ các đề tài qúa quan trọng để thảo luận chúng từ
xa, đề tài mà các giới lãnh đạo chính trị của chúng ta tiếp tục nói với chúng ta rằng
”không có sự lựa chọn nào khác”. Nhiều người trong chúng ta tin rằng có một sự lựa
chọn khác, cả khi cần phải có rất nhiều ý chí, sự cương quyết và một dấn thân để biến
nó thành thực tại.
Hỏi: Vậy theo giáo sư đâu là trách nhiệm của người cai
trị trong tình hình phổ biến một mô thức phát triển có thể chịu đựng
nổi hiện nay như tại Italia chắng hạn?
Đ: Cột sống xem ra có thể chống
cự và ổn định của các cơ cấu quốc gia hiện nay đã rách nát tan tành, mà không có hãng
xưởng nào có thể chắp nối chúng lại với nhau. Một lần nữa các lợi lộc kinh tế lại
nổi lên, với ít điểm tham chiếu trên bình diện chất liệu cũng như trên bình diện ý
niệm, giúp chúng đề phòng hay hạn chế sự lựa chọn các mục tiệu. Với thời gian chúng
sẽ đi từ cuộc khủng hoảng này sang cuộc khủng hoảng khác.
Hỏi: Thế tình
liên đới đích thực có giúp chúng ta ra khỏi ngõ cụt của cuộc khủng hoảng
hiện nay hay không thưa giáo sư?
Đáp: Có, tôi tin rằng đó là điều
có thể. Tuy nhiên, làm thế nào để tái xây dựng tình liên đới sau một soi mòn đã kéo
dài nhiều thập niên qua một chủ nghĩa cá nhân xâm lấn và sách nhiễu cuộc sống và qua
sự tư nhân hóa các lợi lộc và các lo lắng? Xã hội chìm nghỉm trong các tiến trình
này không chứa chấp tình liên đới. Trái lại, các hoàn cảnh sống, trong đó chúng ta
đã diễn tả sự cộng tác và thăng tiến đã bị biến thành sự ganh đua, cạnh tranh và nghi
ngờ nhau. Tất cả những điều này xảy ra trong một thờ gian, trong đó chúng ta đang
cần tình liên đới hơn bao giờ hết để có được thiện ích chung hầu có thể sống còn.
Nhưng người ta nhận thấy chưa sẵn sàng các bảng hướng dẫn không thể lầm lẫn chỉ cho
chúng ta thấy phải tiến lên như thế nào và không có bao đảm thành công nào cả.
Hỏi: Làm thế nào để thắng vượt cảnh buôn bán đời sống chúng ta thưa giáo sư?
Đáp: Không thiếu các thử nghiêm, cả khi chưa thấy được các kết qủa của
chúng. Thí dụ như phong trào ”Slow Food Thực phẩm chậm” do ông Carlo Petrini phát
động tại Italia hồi năm 1986, để chống lại phong trào ”Fast Food - Thực phẩm nhanh”,
hầu bảo vệ nghệ thuật nấu ăn truyền thống và vùng miền của Italia và khích lệ việc
trồng tỉa và chăn nuôi sức vật phù hợp với môi sinh địa phương. Phong trào đã trở
thành toàn cầu cho tới độ có 150.000 thành viên tại 150 nước khác nhau. Mục đích của
phong trào là thăng tiến thực phẩm có thể chịu đựng nội và phát triển các tiểu doanh
thương địa phương, song song với các chương trình chính trị chống lại việc toàn cầu
hóa thực phẩm nông nghiệp. Phong trào Thực phẩm chậm nhắm phục hưng và tái khám phá
ra các niềm vui gắn liền với cuộc sống được chia sẻ và tình liên đới, là các gía trị
đã bị lãng quên. Phong trào đã mở các văn phòng tại Thụy Sĩ năm 1995, Đức năm 1998,
New York năm 2000, Pháp năm 2003, Nhật Bản năm 2005 và mới đậy là tại Anh quốc và
Chile. Nhưng đây chỉ là một trong các nỗ lực phục hưng. Cho tới nay đã có nhiều dấn
thân nhằm cứu vãn trái đất này khỏi cảnh trụy lạc duy tiêu thụ.
Hỏi: Đâu
là các đề tài mà giáo sư sẽ đào sâu trong cuốn sách tới đây?
Đ: Cuốn sách
tới tựa đề ”Sự giầu có của ít người có lợi cho tất cả mọi người hay không?” nhằm đào
sâu cái đe dọa của sự bất bình đẳng xã hội đang gia tăng và hậu qủa tàn phá luân lý
của nó.