Na fali soborowego przełomu 78: Pół wieku po wojnie Jan Paweł II ostrzega przed „nowymi Oświęcimiami”

Janowi Pawłowi II bardzo leżały na sercu sprawy związane z sytuacją w Ziemi Świętej i z relacjami chrześcijańsko-żydowskimi. Często do nich powracał. Tak było też w r. 1995, w którym mijało 50 lat od zakończenia drugiej wojny światowej, a także od utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych. Do tej ostatniej rocznicy Papież nawiązał, spotykając się 9 stycznia z korpusem dyplomatycznym akredytowanym przy Watykanie na tradycyjnej audiencji noworocznej. Wyraził wtedy poparcie wszystkim zaangażowanym w proces pokojowy na Bliskim Wschodzie:

„Dowodzi on, że podejmując dialog można zmienić bieg historii. Wiemy oczywiście, że na tej Ziemi Świętej, gdzie prawie dwa tysiące lat temu narodził się Jezus, nadal istnieją konflikty i przejawy dyskryminacji. Naród palestyński nadal oczekuje pełnego zaspokojenia swoich aspiracji. Liban nie odzyskał całkowitej suwerenności. Ufajmy jednak, że i to się zmieni. Nigdy nie zabraknie ludzi odważnych, gotowych do spotkania i dialogu. Będą oni umieli znaleźć właściwe metody budowania społeczeństw, w których każdy jest potrzebny innym, a różnorodność uważa się za bogactwo. Traktatu pokojowego nie pisze się krwią, ale rozumem i sercem!”.

29 stycznia przed modlitwą Anioł Pański Papież nawiązał do minionej dwa dni wcześniej 50. rocznicy wyzwolenia więźniów obozu oświęcimskiego. Wskazał, że przypomina ona „jeden z najbardziej mrocznych i tragicznych momentów historii”:

„W Auschwitz, podobnie jak w innych obozach koncentracyjnych, zginęło wielu niewinnych ludzi różnych narodowości. Zwłaszcza synowie i córki narodu żydowskiego, skazanego na planową zagładę przez reżim hitlerowski, przeszli przez dramatyczne doświadczenie «holokaustu». Był to przejaw zaćmienia rozumu, sumienia i serca. Wspomnienie tego triumfu zła musi budzić w nas głęboką gorycz i braterską solidarność z tymi, którzy noszą niezatarte znamię tych tragedii. Niestety, także w naszych czasach nadal bardzo wiele jest przemocy. Oby Bóg nie dał, byśmy jutro musieli opłakiwać nowe Oświęcimie, powstałe w tych latach. Módlmy się i działajmy, aby tak się nie stało. Nigdy więcej antysemityzmu! Nigdy więcej arogancji nacjonalizmów! Nigdy więcej ludobójstwa! Niech trzecie tysiąclecie stanie się początkiem ery pokoju i wzajemnego szacunku między narodami”.

Przed niedzielną modlitwą maryjną w 1995 r. Papież wielokrotnie nawiązywał do tematu obchodzonego na jego rozpoczęcie Światowego Dnia Pokoju. Brzmiał on wówczas: „Kobieta wychowawczynią do życia w pokoju”. Kilka rozważań Jan Paweł II poświęcił postaciom kobiet, które szczególnie służyły tej sprawie. Wśród nich uwzględnił zwłaszcza trzy, które już wkrótce potem, w 1999 r., ogłosi patronkami Europy, mianowicie Brygidę Szwedzką, Katarzynę ze Sieny i Teresę Benedyktę od Krzyża, czyli Edytę Stein, którą sam beatyfikował w 1987 r., a w 1998 r. miał kanonizować. Mówił o niej na Anioł Pański 26 lutego 1995 r.:

„Została zamordowana, podobnie jak tyle innych ofiar nazistowskiego okrucieństwa, w obozie w Oświęcimiu. Dla niej, Żydówki wychowanej w tradycjach ojców, wybór Ewangelii, którego dokonała po niełatwych poszukiwaniach, nie oznaczał odrzucenia własnych korzeni kulturowych i religijnych. Chrystus, którego poznała idąc śladami św. Teresy z Avili, pomógł jej raczej w głębszym odczytaniu historii swego narodu. Wpatrzona w Odkupiciela, nauczyła się mądrości Krzyża, która uzdolniła ją do nowej solidarności z cierpieniami braci. Zjednoczyć się z cierpieniem Boga, który stał się człowiekiem, oddając życie za swój naród, stało się jej wielkim pragnieniem. Przyjęła deportację do obozu i perspektywę «męczeństwa» z głęboką świadomością, że idzie «umrzeć za swój lud». Jej ofiara jest wołaniem o pokój, jest służbą pokojowi”.

Jan Paweł II przypomniał, że przyszła święta „położyła też wielkie zasługi na polu promocji kobiety”. Przytoczył swe własne słowa z orędzia na Światowy Dzień Pokoju 1995, gdzie pisał, że budowa pokoju „musi obejmować uznanie i promocję osobowej godności kobiet” (n. 4). Zwrócił uwagę, że Edyta Stein właśnie w tym odegrała wybitną rolę. W latach przed wstąpieniem do klasztoru przez długi czas podejmowała inicjatywy na rzecz uznania praw kobiet, zarówno należnych każdej istocie ludzkiej, jak i w sposób szczególny związanych z kobiecością:

„Mówiąc o kobiecie, chętnie podkreślała jej powołanie jako «żony i matki», ale zwracała też uwagę na jej rolę we wszystkich dziedzinach życia kulturalnego i społecznego. Sama dawała świadectwo tej kobiecości społecznie aktywnej, zyskując uznanie jako naukowiec, wykładowca, nauczyciel. Była też ceniona jako myślicielka, umiejąca mądrze i rozważnie wykorzystywać dorobek współczesnej filozofii w poszukiwaniu «pełnej prawdy o rzeczach», w nieustannym dążeniu do pogodzenia wymogów rozumu i wiary. Pragniemy dziś zawierzyć Najświętszej Maryi Pannie przede wszystkim sprawę zgody i pokoju między wyznawcami różnych religii: Bóg jest miłością i ze swej natury jednoczy, a nie dzieli tych, którzy w Niego wierzą. Zwłaszcza Żydzi i chrześcijanie nie mogą zapominać o swoim szczególnym braterstwie, zakorzenionym w opatrznościowym zamyśle Boga, który kształtuje ich historię”.

8 maja 1995 r. Papież wystosował przesłanie z okazji przypadającej tego dnia 50. rocznicy zakończenia drugiej wojny światowej. Wspomina w nim także swą pielgrzymkę do Oświęcimia podczas pierwszej podróży apostolskiej do Polski:

„Oświęcim, obok wielu innych obozów, pozostaje dramatycznie wymownym symbolem konsekwencji totalitaryzmu. W tę pięćdziesiątą rocznicę musimy udać się z pielgrzymką pamięci i serc do tych miejsc. «Klękam – powiedziałem w 1979 r. podczas Mszy św. sprawowanej w Brzezince, niedaleko Oświęcimia – na tej Golgocie naszych czasów». Dzisiaj, tak jak wówczas, znów pielgrzymuję w duchu do tych obozów zagłady. Zatrzymuję się przede wszystkim «przy tablicy z napisem w języku hebrajskim», aby wspominać lud, «którego synów i córki przeznaczono na całkowitą eksterminację», i aby przypomnieć, że «wobec tej tablicy nie wolno nikomu przejść obojętnie»”.

Jan Paweł II podejmuje medytację nad należącymi do tak wielu narodowości ofiarami drugiej wojny światowej:

„Z tej medytacji wyłaniają się pytania, od których ludzkość nie może się uchylić. Jak mogło dojść do takiego unicestwienia człowieka i narodów? Dlaczego po zakończeniu wojny nie wyciągnięto z tej gorzkiej lekcji właściwych wniosków dla całego kontynentu europejskiego? Świat, a zwłaszcza Europa, weszły na drogę wiodącą do tej straszliwej katastrofy, ponieważ straciły moralną energię, której potrzebowały, aby przeciwstawić się siłom spychającym je w otchłań wojny. Totalitaryzm niszczy bowiem podstawowe swobody człowieka i depcze jego prawa. Manipulując opinią publiczną przez nieustanną i natrętną propagandę, bez trudu skłania człowieka do uległości wobec pokusy zbrojnej przemocy i ostatecznie niszczy w nim poczucie odpowiedzialności. W tamtej epoce nie zdawano sobie, niestety, sprawy, że deptanie wolności stwarza przesłanki niebezpiecznego pogrążania się w przemocy i nienawiści, które kształtują z kolei «kulturę wojny». To właśnie nastąpiło: przywódcy bez trudu skłonili masy do fatalnego wyboru, głosząc mit nadczłowieka, prowadząc politykę rasistowską i antysemicką, okazując pogardę dla życia tych, których uznano za nieprzydatnych z powodu choroby czy nieprzystosowania społecznego, wszczynając prześladowania religijne i dyskryminację polityczną, tłumiąc stopniowo wszelkie przejawy wolności przez kontrolę policyjną i manipulację psychologiczną, opartą na jednostronnym wykorzystaniu środków przekazu. Właśnie takie podstępne działania miał na myśli Papież Pius XI, gdy w encyklice Mit brennender Sorge z 14 marca 1937 r. mówił o «ciemnych zamiarach», pojawiających się na horyzoncie”.

5 listopada 1995 r., przemawiając na Anioł Pański, Papież nawiązał do dokonanego poprzedniego dnia w Tel Awiwie zamachu na premiera Icchaka Rabina. Rok wcześniej, 10 grudnia 1994 r., szef izraelskiego rządu otrzymał wspólnie z palestyńskim przywódcą Jaserem Arafatem i z ówczesnym ministrem spraw zagranicznych, a obecnym prezydentem Izraela Szymonem Peresem pokojową nagrodę Nobla za działania na rzecz porozumienia żydowsko-arabskiego. Za nie też Icchak Rabin został zamordowany przez żydowskiego fanatyka:

„Był on sługą swego kraju i wybitnym mężem stanu, ale nade wszystko jednym z czołowych twórców procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie. Proszę Boga, aby okazał miłosierdzie zmarłemu i zesłał pocieszenie jego bliskim i jego współobywatelom. Żywię głęboką nadzieję, że to tragiczne i bolesne wydarzenie nie zakłóci w sposób nieodwracalny procesu pokojowego, ale, przeciwnie, stanie się dla niego kolejnym bodźcem. Wybór drogi pokoju, którego dokonał nieodżałowanej pamięci premier Rabin, jak sam przypomniał krótko przed śmiertelnym zamachem, i jego ofiara niech przyniosą oczekiwane owoce pojednania, z którymi cały świat wiąże wielkie nadzieje! Równocześnie ufam, że wszyscy obywatele Izraela oraz wszyscy ci, którzy wraz z premierem Rabinem dążyli do pokoju, będą umieli tak jak on odważnie iść dalej tą drogą. O to też proszę Boga, Dawcę wszelkiego dobra. Pokój! Szalom!”.

Aleksander Kowalski, rv