Më 6 maj të vitit 1619 u nda nga jeta prifti arbëresh don Lukë Matrënga (1560-1619)
në Horë (Fshat) të Arbëreshëve. Ai është personalitet i shquar i Kishës e kulturës
së vjetër arbëreshe. Don Lukë Matrënga u lind në Horë (Fshat) të Arbëreshëve në Sicili,
mbi Palermo, e pasi kreu studimet filozofike e teologjike në kolegjin e Shën Athanasit
në Romë, u kthye në Sicilinë e tij të lindjes, ku shërbeu si prift. Në vitin
1592 përktheu nga italishtja dhe botoi në Romë katekizmin me titull "E mbesueme
e kërshterë" ( Doktrina e Krishterë). Kjo vepër me 28 faqe që ka rëndësi shpirtërore
e katekistike për historikun e kishës arbëreshe, kjo vepër përfshin një vjershë me
tetë vargje që përbën llojin e parë të vargut të shkruar shqip, si dhe vetë katekizmin:
një doracak fetar për doktrinën e krishterë në formë pyetje-përgjigje. Përveç
përmbajtjes fetare doktrinore, kjo vepër është e rëndësishme edhe për dokumentimin
e të folmeve të vjetra të arbëreshëve të Sicilisë; ajo paraqet interes edhe për vjershën
në lutje të shkurtër botuar në atë vëllim, dokument i parë e botuar i vjershërimit
shqip. Duhet kujtuar se ‘Doktrina e krishterë’ është vepër e jezuitit Atë dr.
Ledesma, pra rregulltar jezuit dhe është përkthyer nga italishtja në gjuhën arbëreshe
nga don Lukë Matrënga.
Vepra e Matrëngës përmban një hyrje në italishte, një
vjershë me tetë vargje që përbën llojin e parë të vargut të shkruar në shqip, si dhe
vetë katekizmin, që është një udhëzim fetar për njohjen e doktrinës së krishterë e
mësimet kishtare në formën e pyetje -përgjigjeve. Në hyrje, duke ia kushtuar veprën
kardinalit Ludovico II de Torres, argjipeshkëv i Monreales, Matrënga shpjegon se përkthimi
ishte bërë për t'u përdorur nga besimtarët e krishterë arbëreshë që nuk e kuptonin
variantin italisht të katekizmit në qarkullim, duke theksuar se ai do t'u vlente "qindra
familjeve në Kalabri e në Pulje" me prejardhje shqiptare për përforcimin e fesë së
tyre të krishterë.
Ndonëse e shkurtër në krahasim me vepra të tjera të letërsisë
së hershme shqiptare, vetëm me 28 faqe, Doktrina e Krishterë e Matrëngës është me
rëndësi historike e letrare jo vetëm si botimi i dytë më i vjetër i letërsisë shqiptare,
por edhe si vepra e parë nga një arbëresh dhe e para vepër e shkruar në toskërishte.
Të gjithë autorët e tjerë të hershëm shqiptarë, don Gjon Buzuku, imzot Pjetër Budi,
Frang Bardhi dhe imzot Pjetër Bogdani, kanë shkruar në dialektin e gegërishtes. Me
sa duket, Matrënga në Sicilinë e vendlindjes nuk do ta ketë njohur Mesharin e Buzukut
të botuar tridhjeteshtatë vjet më parë. Ai nuk u ndikua nga drejtshkrimi i don Gjon
Buzukut. U mjaftua me shkronjat e alfabetit latin, ndërkohë që shkrimtarët shqiptarë
veriorë në Ballkan përdornin veç tyre edhe disa shkronja cirilike. Matrënga përdori
ae për zanoren e pazëshme që tani shkruhet ë, italishten sc(i) për sh dhe ishte i
pari që përdori th për frikativen dentale. Shqipja e tij ka një ngjyrim të fortë me
leksik të greqishtes, jo vetëm sepse greqishtja ishte gjuha e kishës ortodokse, por
edhe sepse pikërisht nga Greqia kishin ikur arbëreshët e Sicilisë gjashtëdhjetë vjet
më parë. Në atë eksod duhet të kenë marrë pjesë gjyshërit e tij, në mos edhe prindërit.
Ky shtresim nga leksiku i greqishtes në dialektet arbëreshe ka ardhur duke u dobësuar
ashtu si ka ndodhur me leksikun turqisht në shqipen e Ballkanit, i cili pak nga pak
ka dalë jashtë përdorimit. Vepra e Matrëngës përmban një leksik të përgjithshëm prej
450 fjalësh.
Vjersha e parë që i takoi të botohet në gjuhën shqipe, përbëhet
nga tetë vargje në njëmbëdhjetërrokësh me rimë të këmbyer. Ajo përmban një mesazh
të çmueshëm e prekës shpirtëror dhe një ide prekëse e titullohet thjesht 'Canzona
spirituale' – 'Këngë e përshpirtshme':
"Cghithaeue u thaerés cux do ndaegliésae, Tae
mirae tae chraextée bura e gràa, Mbae fiàaet tae tinaezòt tae xichi méxae, Sé
sixtae gnerij néx cciae mcà¡tae scàa, Elum cux e cuiton sé càa tae vdésae, E
mentae bà¡xcae mbae taenaezònae i càa, Sé chrixti ndae parràisit i baen piésae, E
baen paer bijr tae tij e paer vaelàa."
(Gjithëve u thërres, kush do ndëljesë, Të
mirë të krështee burra e graa, Mbë fjalët të tinëzot të shihi meshë, Se s'ishtë
njeri nesh që mkatë s'kaa; E lum kush e kujton se kaa të vdesë, E mentë bashkë
mbë tënëzonë i kaa; Se Krishti ndë parrajsit i bën pjesë, E bën për bir të ti
e për vëllaa.)