"З сэрцам у кантакце". Літургічнае жыццё Усходніх Каталіцкіх Цэркваў візантыйскага абраду (VIII)

Тэма апошніх нашых перадачаў - літургічнае жыцьцё ў бізантыйскай царкоўнай традыцыі. Сёньня я працягваю распавядаць пра ютрань.

Я ў мінулай перадачы спыніўся на тым, што пасля чытаньня Евангельля, сьвятар кладзе кнігу Евангельля на аналой для пакланеньня. У гэты ж час сьпяваецца пасхальны сьпеў «Убачыўшы ўваскрасеньне Хрыстова». Пасля гэта сьпеву распачынаецца вельмі важная і складаная частка ютрані, якая называецца – канон.

Канон ютрані

Слова «канон» (греч. Κανών), як вядома мае некалькі значэньняў. Адно з тэалагічных значэньняў – гэта «прынцып дысцыпліны», нязменны збор законаў, кананічнае права. Мова ідзе пра правілы Царквы, якія кіруюць нашымі паводзінамі, накладваюць абмежаваньні і ўмовы (напрыклад яны могуць тычыцца ўдзеляньня таямніцаў (сакрамантаў)). Таксама яны могуць акрэсліваць структуру Царквы, напрыклад, падзел на метраполііі, дыяцэзіі, экзархаты і г.д.

Таксама слова канон можа ужывацца ў значэньні слова правіла. Гаворым у Царкве, напрыклад, пра малітоўнае правіла. У візантыйскай літургіі словам канон называюць паэтычныя ўтворы, які сьпяваюцца пад час ютрані ды павячэр'я (камплеты). Гэтыя ўтворы ўзьнікаюць паступова, пачынаючы з VI i VII веку, канчатковую ж форму прымаюць у X і XI стагодзьдзях.

Такім чынам канон ютрані ёсьць паэтычным творам, які складаецца з дзесяці песень. Кожная песьня звычайна павінна быць папярэджанна гімнам або г.зв. Біблійнай песьняй (кантыкам, паэтычным фрагментам Сьвятога Пісаньня). У сучаснай практыцы біблійныя песьні сьпяваюцца толькі пад час Вялікага Посту. У іншыя дні ўжываецца толькі адна біблійная песьня – сьпеў Багародзіцы (Magnificat) з прысьпевам:

Прысьпеў: Больш годную пашаны за хэрувімаў і без параўнаньня больш слаўную за сэрафімаў, што, захаваўшы дзявоцтва, радзіла Бога-Слова, існую Багародзіцу, Цябе мы ўзьвялічваем.

Напачатку ў гэтым месцы ютрані замест канонаў ўласна ўжываліся толькі біблійныя песьні. З цягам часу іх паступова замянілі гімнаграфічнымі кампазіцыямі. З аднаго боку мы, канешне, набылі цудоўныя літургічныя гімны, з другога, нажаль, перасталі на ютрані маліцца біблійнымі песьнямі – тэкстамі Сьвятога Пісаньня.

Перад намі, хрысьціянамі бізантыйскай традыцыі, напэўна ўзьнікае досыць актуальнае пытаньне, якое тычыцца дарэчы ня толькі ютрані: як пагадзіць у літургіі сутачнага кола вялікую колькасьць біблійных фрагментаў з ня меншай колькасьцю гімнаграфічнага матэрыяла?

Біблійныя песьні

Давайце больш уважліва прыгледзімся да біблійных песен.

Песьня першая (Вых. 15: 1-19) – гэта песьня Майсея, якую ён склаў пасля пераходу ізраільскага народу праз Чырвонае мора. Прачытаю вам пачатак гэтай біблійнай песьні паводле перакладу на беларускую мову а. Аляксандра Надсана:

Прысьпеў: Сьпявайма Госпаду, бо Ён уславіўся.

Каня і вершніка Ён скінуў у мора.
Памочнік і апякун мой стаўся маім збаўленьнем. Ён – Бог мой, і я ўслаўлю Яго; Бог айца майго – і буду ўзьвялічваць Яго.
Госпад магутны ў вайне, Госпад – імя Яго.

Другая песьня (Паўт. Зак. 32:1-43) таксама зьяўляецца гімнам Майсея, які ён прамовіў незадоўга перад сваёй сьмерцю на гары Абарым, з якой ён глядзеў на абяцаную зямлю Ханаан.
Трэцяя песьня (1 Сам. 2:1-10) – гэта малітва Ганны, маці прарока Самуіла, якая нарадзіла дзіця, нягледзячы на тое, што была бясплодная.
Чацьвёртая песьня (Абак. 3:2-19) – гэта малітва прарока Авакума, пятая песьня – малітва прарока Ісаі (Ісая 26:9-19).
Шостая песьня (Ёна 2:1-7) зьўляецца таксама пасхальнай песьняй і сьпяваецца на вячэрняй Вялікай Суботы. Ёсьць яна малітвай прарока Ёны, калі той быў вызвалены з нутра рыбы, якая яго праглынула: «У бядзе маёй я клікаў Госпада, і Ён адгукнуўся мне; з нутра апраметнай гукаў я, і Ты пачуў голас мой».
Песьні сёмая і восьмая знаходзяцца ў адным раздзеле Кнігі Прарока Даніэля (Дан. 3:26-45; 3:52-90). Гэта песьні трох юнакоў у распаленай печы ў Валілоне, яны сьпяваюцца таксама на вячэрні Вялікай Суботы:

Блаславёны Ты, Госпадзе, Божа айцоў нашых, слаўны і ўсяхвальны на ўсе вякі;
Блаславёнае імя хвалы Тваей, слаўнае і ўсяхвальнае на ўсе вякі.
Блаславёны Ты ў сьвятыні хвалы Тваёй, слаўны і ўсяхвальны на ўсе вякі.

Таксама:

Блаславіце Госпада, ўсе творы Гасподнія, сьпявайце і ўзьвялічвайце Яго на ўсе вякі.
Блаславіце Госпада, анёлы Гасподнія і нябёсы, сьпявайце і ўзьвялічвайце Яго на ўсе вякі.
(...)
Блаславіце Госпада, духі і душы праведных, чыстыя і пакорлівыя сэрцам, сьпявайце і ўзьвялічвайце Яго на ўсе вякі.
Блаславіце Госпада, Ананьня, Азарыя і Місаіл, сьпявайце і ўзьвялічвайце Яго на ўсе вякі.

Дзевятая песьня зьяўляецца кампазіцыяй двух евангелічных сьпеваў: гімну Багародзіцы (Magnificat), калі яна сустрэла Альжбэту (Лк. 1:46-55) і сьпеву Захарыі (Benedictus), калі той, пасля нараджэньня сына свайго – Яна, змог гаварыць (Лк. 1:68-79).