Përgjigje për moshën dhe natyrën e “Ungjillit apokrif të Barnabës”, apo “Librit të
lashtë”, gjetur kohët e fundit në Turqi.
I. Në Turqi, rigjindet një Bibël e lashtë, shkruar 1500 vjet më parë. Duke
shfletuar Gazetën Shqiptare, lexojmë një titull interesant: “Bibla e lashtë, mbi 1500-vjeçare,
ndodhet në Turqi”. Shkrimi, datuar 25. 02. 2012, njofton: “Autoritetet turke kanë
bërë me dije se një Bibël antike, e cila mendohet të jetë më shumë se 1500 vjeçare
po mbahet e sigurt nga autoritetet vendase, pasi u kap nga disa kontrabandistë. Dokumenti
është në gjuhën aramaike, gjuha e Jezu Krishtit, shkruar me gërma ari në faqet prej
lëkure të librit të shenjtë. Autoritetet policore prej më shumë se 12 vitesh ishin
vënë në kërkim të Biblës nga trafikantët, të cilët vjedhin objekte të lashta turke.
Pasi çështja kaloi në Gjykatën e Lartë në vend mendohet se tashmë Bibla antike ndodhet
në një muze. Faqet e Biblës kanë ruajtur gjurmë mjaft origjinale të historisë turke,
ndërsa ministri turk i Kulturës bëri me dije se tashme ai do t'i nënshtrohet punës
restauruese, ndërsa vlera e Biblës mund të arrijë deri në 20 milionë euro”. Lajmi,
me sa duket i marrë nga Agjencia Ansa, përkthehet shkurtimisht e me terminologji të
mjegullt. Në faqet e Ansës, ndërmjet tjerash, lexojmë: “Ka shumë mundësi që
Bibla e lashtë, e gjetur kohët e fundit, të përmbajë Ungjillin apokrif të Barnabës,
në të cilin Jezusit i atribuohet profecia e ardhjes së Muhametit mbi tokë. Është fjala
për një Bibël, shkruar 1500 vjet më parë, gjetur nga policia, besuar Muzeut etnografik
të Ankarasë. Mendohet të jetë shkruar në gjuhën aramaike, me alfabetin siriak, mbi
fletë pergamene. Gjuha aramaike – kujton kanali i gazetës turke Hurriyet, është
gjuha që mendohet të jetë folur nga Jezusi. Të vetmit njerëz, që vijojnë ta flasin
edhe sot e kësaj dite, jetojnë në një fshat pranë Damaskut. Ministri turk i Kulturës
dhe i Turizmit, Ertugrul Gunay, duke folur me gazetarët, theksoi se Bibla e shkruar
1500 vjet më parë, ‘ka mundësi të jetë në gjuhën aramaike”, gjuhë e ngjashme ma atë
që fliste Jezusi. Shumë e dëmtuar, do të restaurohet e do të ekspozohet vetëm pas
kësaj ndërhyrjeje”.
Na duket e arsyshme të sqarojmë se dorëshkrimet (sepse
bëhet fjalë për dorëshkrime, jo për shtypshkrime) më të lashta të Shkrimit Shenjt
janë: “Codex Sinaiticus; Codex Alexandrinus; Codex Vaticanus, Codex Marchalianus:
teksti mazoretik dhe Septuaginta”. Përkthimet dhe variantet e Biblës, mund të ndahen
në dy kategori: të lashta, me rëndësi të veçantë për kritikën tekstuale, dhe moderne,
të cilat shpesh kanë pasur e vijonë të kenë ndikim të fuqishëm mbi letërsitë e gjuhët,
në të cilat u përkthyen. Variantet kryesore të lashta të Biblës janë: Bibla
Aramaike-siriake; Greke, Latine e në gjuhë të tjera; Variante moderne; në gjuhën
azere, italiane, franceze, spanjolle, gjermane, angleze shqipe si dhe në një numër
të madh gjuhësh të mbarë botës. Nga variantet më të lashta, kujtojmë Pentateukun
samaritan (Torah e Jozue), shkruar në gjuhën hebraike, që i përket shekullit IV para
Krishtit; Biblën aramaike-siriake (Targum; Vetus Syra; Peshita); Siro-Palestineze,
Filoseniane, Harklense. Vijnë, pastaj, variantet greke, më i lashti i të cilëve,
është ai i të Shtatëdhjetëve ose Septuaginta. Është varianti grek, i shkruar në Aleksandri
të Egjiptit, i përdorur nga hebrenjtë e gjuhës greke. Në latinisht, varianti më
i lashtë është Vetus latina, përkthim i variantit të të Shtatëdhjetëve, me përkthyes
të panjohur. Hamendësohet se u përkthye nga shumë duar e në kohë të ndryshme. Vjen
pastaj Vulgata, përkthyer nga Sofronio Eusebio Girolamo, apo Shën Jeronimi,
nga hebraishtja në latinisht, duke u nisur drejtpërdrejt prej teksteve hebraike. Duke
folur për Biblat e lashta, nuk mund të mos kujtojmë Koleksionin e kodikëve (the codex),
që përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore të popullit shqiptar në të
gjitha kohërat dhe një pasuri me vlera botërore. Kodikët e këtij koleksioni, fond
me rëndësi botërore për historinë e zhvillimit të letërsisë së vjetër biblike, liturgjike
dhe hagjiografike, kronologjikisht ndjekin njëri-tjetrin gjatë 13 shekujve me radhë
(prej shekullit të 6-të - deri në shekullin e 18-të).
Koleksioni, i cili ruhet
në Arkivin Qendror të Shtetit, përbëhet nga mbi 100 vëllime, vepra të plota (dorëshkrime)
dhe 17 fragmente, të cilat, të gjithë së bashku, njihen si "fondi 888". Jashtë këtij
fondi numërohen edhe disa dhjetëra kodikë të tjerë, që i takojnë kishës së Shën Gjon
Vladimirit (Durrës). Përveçse në AQSH, kodikë ka pasur edhe në muzeun e artit mesjetar
në Korçë. Për herë të parë ekzistenca e kodikëve të Shqipërisë është bërë e ditur
botërisht nga një botim në gjuhën greke i peshkopit të Beratit (Aleksudes, A. - 1868).
Kaq, tepër shkurtimisht, sa për sqarim, duke kujtuar se për këtë argument janë
shkruar e vijonë të shkruhen libra të trashë, me pretendime të mëdha shkencore, sepse
Bibla është konsideruar gjithnjë si monumenti më i madh i krijuar nga njerëzimi, Libër
i Librave. II. Bibla, Libri i librave: Dy fjalë për Besëlidhjen
e Vjetër Para se të arrijmë tek fjala e fundit për atë, që shumë mjete komunikimi,
në mbarë botën, e quajtën gabimisht “Bibël”, të lashtë, të shkruar 1500 vjet më parë,
gjetur kohët e fundit në Turqi, na u duk e arsyeshme, ditë më parë, të sqarojmë cilat
janë dorëshkrimet më të lashta të Shkrimit Shenjt, për të vijuar, në disa emisione,
me kuptimin e vetë fjalës “Bibël”, me burimin, prejardhjen dhe vazhdimësinë e saj.
Duke arritur tek e vërteta mbi Ungjillin apokrif të Barnabës. Bibla (nga
greqishtja e lashtë βιβλίον, libri; sh. βιβλία, librat) është
libri i shenjtë i fesë hebraike dhe i asaj të krishterë. Quhet edhe Shkrimi Shenjt
e nuk mund të krahasohet me asnjë libër tjetër, krijuar nga njerëzmi në shekuj. Ka
zanafillë, zhvillim e qëllim krejt të ndryshëm nga miliona librat njerëzorë. Sepse,
hyjnor. Bibla hebraike quhet “Tanakh”. Dallohet nga Bibla e krishterë, sepse në
këtë të fundit u shtuan disa libra, ndërsa vetë Libri i Shenjtë u nda në dy pjesë:
në Besëlidhjen e Vjetër: 46 libra shkruar para ardhjes së Krishtit e në Besëlidhjen
e Re, 27 libra, shkruar pas Krishtit, Ungjij, vepra apostujsh e letra. Sipas traditës
së krishterë katolike veriore, dy pjesët e Biblës quhen Testamendi i Vjetër e Testamendi
i Ri; sipas asaj ortodokse jugore, Dhjata e Vjetër dhe e Re. Varianti në përdorim
nga Kisha shqiptare përdor fjalën Besëlidhje, përkthim në shqip i fjalës hebraike
“Berith” – lidhje, godi, pakt. Është, pra, një besë e lidhur ndërmjet Zotit dhe popullit
të zgjedhur. Shkurt, është Besëlidhja, Dhjata, Testamenti i Sinait (Dal 21,8).
Kjo besë e lidhur përshkon të gjithë librat e Shkrimit Shenjt, e të gjithë shekujt
e jetës së njerëzimit, deri në mbarim të Kohëve. Mund të themi, prandaj, se emërtimi
Besëlidhja e Vjetër e Besëlidhja e Re, vënë në pah dy periudha tejet të gjata kohe:
atë të Kohës së vjetër, që përgatiti ardhjen e Mesisë, Krishtit; dhe të Kohës e re,
të Krishtit, Mesisë, që për Biblën e krishterë është koha përfundimtare. Mbyllet me
Ditën e Madhe, Gjyqin e Mbramë. Bibla përmbledh disa libra, të ndryshëm përsa i
përket zanafillës, gjinive e kohës kur u shkruan, pa harruar se kaluan në shkrim nga
një traditë e gjatë gojore, së cilës është e vështirë t’i shkohet deri tek rrënjët.
Prej më se një shekulli, kritika biblike përpiqet të përcaktojë kohën kur u krijuan
librat e ndryshëm, që përbëjnë Biblën. Janë arritur rezultate të kënaqshme vetëm për
disa Libra, e në mënyrë të veçantë, për disa nga Psalmet që, artistikisht, përbëjnë
një nga kapitujt më kulmorë të Shkrimit Shenjt, duke u renditur në krye të një liste,
e cila përfshin titujt e njëqind librave më të lexuar në botë. Nuk ka njeri të kulturuar
që të mos i njohë Psalmet, e, më në përgjithësi, Biblën. Më i vështirë është datimi
i Librit të Ligjit të përtrirë (Deuteronomit, i fundmi i Pentateukut, pesë librave
të parë të Biblës, titulli më i lashtë hebraik i të cilëve është TORAH (ligj) o HATTORAH
(ligji). Këto libra njihen edhe me emra të tjerë, si “Ligji i Moisiut”, “Libri i Ligjit;
“Libri i Moisiut, dhe “Libri i ligjit të Moisiut!”). Termi “Bibla hebraike” përdoret
për të treguar vetëm librat e shenjtë të fesë hebraike, ndonëse përdorimi i një termi
të tillë është i pasaktë, sepse, siç e shpjeguam më sipër, etimologjia e fjalës Bibla
është greke e ka thjesht kuptimin Libër e Libra. Termi hebraik Tanakh, pa kuptim në
gjuhën hebraike, formohet nga bashkimi i germave fillestare të pjesëve, në të cilat
grupohen 36 Libra të Shkrimit Shenjt, term tjetër ky. Janë: Torah (Ligji; Mësimi;
Pentateuku, që, në greqishten e lashtë, do të thotë 5 arkat); Neviim (Librat e Profetëve
të lashtë e më të vonë); Ketuvim (Shkrimet e shenjta hagjiografike në gjuhën greke). Besëlidhja
e Vjetër e krishterimit ndahet në Pesëlibërshin dhe në Librat historikë. Këta të fundit
degëzohen në libra deuteronomistë, historikë, poetikë (kujtojmë ‘Këngën e Këngëve’),
didaktikë e urtie. Së fundi, kemi Librat profetikë. Të gjithë librat e Biblës hebraike
fillimisht u shkruan në hebraisht, me përjashtime të pandjeshme pjesësh shkruar në
gjuhën aramaike, gjuha e Krishtit. Në mjediset hebraike, disa rryma, posaçërisht
saduçejtë, e konsideronin si të shenjtë vetëm Torah, e kështu edhe samaritanët, sipas
të cilëve Libra kanonikë ishin vetëm Pentateuku dhe Libri i Jozuehut. Ndërsa bashkësitë
hebraike të gjuhës greke ndiqnin një kanon më të gjerë nga ai hebraik, variantin e
‘Të Shtatëdhjetëve’. Në shekullin I pas Krishtit, hebraizmi e konsideroi si përfundimtar
kanonin palestinez, më i përmbledhur se ai aleksandrin. Bibla nuk ka autor. Është
vepër e një mori autorësh me emra të panjohur; krijim i mbarë një populli të frymëzuar
drejtpërdrejt nga Hyji, pra, gjurmë e gjallë e Hyjit në jetën njerëzore, në shekuj.
Është Fjala e Zotit, i cili thirret El, Elohim, Adonai, YHWH, i Tejetlarti, i Amshuari,
Shenjti, Zoti i ushtrive, por që mbetet një Zot i vetëm: Krijuesi, që i drejton Fjalën
krijesës, për t’i prirë drejt tokës së re e qiellit të ri. Filloi të transmetohej
brez pas brezi, që nga kohë të mugta. Nisi në Egjipt, e u krye në Patmos, pas dhjetra
shekujsh. Filloi nga koha kur nuk shkruhej, por mbahej mend e transmetohej gojarisht
nga breznia në brezni, për t’u shkruar me cifla guri mbi baltë të njomë; me pupël,
mbi papirus e pergamenë, pastaj...e për të ardhur në kohën e internetit, që nuk mund
t’i shpëtojë “frymëzimit hyjnor”. Përkundrazi! Më pas, jemi të sigurtë, do të shtegtojë
edhe në planetet e tjera, ku ka shumë mundësi të zbulohen variante të reja të Fjalës
të Krijuesit të universit!
III. Dy fjalë për Besëlidhjen e
Re Besëlidhja e Re (-ja greke: Η Καινή Διαθήκη), është përmbledhja e 27 librave
kanonikë, që përbëjnë pjesën e dytë të Biblës së krishterë. U shkruan pas predikimit
të Jezusit të Nazaretit. Testamenti, Pakti apo Besëlidhja e Re është term i përdorur
nga të krishterët për paktin, besën e Hyjit, lidhur me njeriun, përmes Krishtit.
Tekstet janë shkruar në greqishten e koiné-së, me sfond semitik. Kujtojmë se në
shekullin II mbas Krishtit kishte shumë shkrime, që mbanin emrin e ndonjë apostulli:
ungjij, vepra, letra, por jo të gjitha u përfshinë në liturgji e në predikime katekistike.
Aty nga fundi i shekullit II, disa prej tyre u përmblodhën dhe krijuan pjesën e dytë
të Biblës. Hynë menjëherë edhe në liturgjinë e në katekizmin e mbarë Kishës, përhapur
në vende të ndryshme. Por shumë shkrime të tjera mbetën jashtë kësaj përmbledhjeje.
Kisha nuk i konsideroi si libra të frymëzuar nga Hyji. Prej këndej, u panë me dyshim
e u quajtën apokrife; me kuptimin ‘që duhen fshehur; ‘duhen ruajtur në një një vend
të fshehtë”. Me apokrifet do të merremi në mënyrë të veçantë, sepse edhe libri i gjetur
në Turqi është pikërisht një prej tyre. Të krishterët e parë nuk e patën menjëherë
idenë për t’i bashkuar librat e vet me ato të Besëlidhjes së Vjetër, duke i parë si
vazhdim të saj. Në fillim nisën t’i përdorin pas leximeve të shkëputura nga Besëlidhja
e Vjetër. Kështu, me kohë, nisën të quheshin Librat e Besëlidhjes së Re, domethënë
të Besës së re, që lidhi Hyji me njeriun, me ndërmjetësinë e Jezu Krishtit. Kështu
Besëlidhja e Re u bë pjesa e dytë e së Vjetrës, të cilën Kisha katolike e nderoi gjithnjë
si Fjalën e Hyjit. Librat kryesorë të Besëlidhjes së Re janë Ungjijtë. Fjala Ungjill
vjen prej fjalës greke ευ-αγγέλιον (eu anghélion), arrin në gjuhët e ndryshme
nga latinishtja evangelium e do të thotë ‘kumt i gëzuar’, ‘lajm i mirë’, ‘sihariq’.
Përdoret për herë të parë në Ungjillin sipas Markut. Më pas, e pikërisht në shekullin
II pas Krishtit, njihen me këtë emër edhe tre të tjerë. Në të 27 librat e Besës
së Re përfshihen të vërtetat e fesë e të moralit të krishterë. Bashkë me Librat e
Besëlidhjes së Vjetër dhe me traditën e Kishës, përbëjnë gurrën e të vërtetave, që
duhen besuar e të normave morale, mbi bazën e të cilave ngrihet jeta e të krishterit.
Besëlidhja e Re fillon me katër ungjijtë kanonikë: Ungjilli sipas Mateut, sipas
Markut, sipas Lukës dhe sipas Gjonit. Ungjijtë tregojnë jetën, vdekjen e ngjalljen
e Jezu Krishtit. Mendohet se autori i Ungjillit sipas Lukës shkroi edhe Veprat e Apostujve,
histori e bashkësive të para të krishtera, kryesuar nga Pjetri, Jaku e, sidomos Pali.
Veprat e Apostujve na e paraqesin jetën e Jezusit në një këndvështrim tjetër: flasin
për vazhimin e pranisë së tij në Kishë pas ngjitjes në Qiell, për Korpin e tij mistik. Para
se të merrnin trajtën, që kanë sot, ungjijtë u predikuan me vjet e vjet. Pastaj mendohet
të jenë shkruar vetëm fragmentet, që përdoreshin në liturgji, në katekizëm e në predikim.
Më pas ungjilltarët, duke i krahasuar këto shkrime e duke i plotësuar përmes traditës
gojore, i kodifikuan në formën, që kanë sot. Ungjilli më i vjetër, ai sipas Markut,
mund të jetë shkruar aty nga viti 70, vit i rrënimit të Tempullit të Jeruzalemit nga
legjionet romake të Titit. Dy të tjerët, ndonjë vit më pas. Ndërsa ai i Gjonit mund
të jetë shkruar nga fundi i shekullit I. Tre Ungjijtë e parë kanë shumë tipare të
përbashkëta; tregojnë episode të njëjta e shpesh përdorin edhe të njëjtat fjalë. Prandaj
mund të krahasohen më lehtë, në se shkruhen në tri kolona paralele, siç edhe janë
shkruar. Pikërisht prej këndej vjen emri ‘Ungjij sinoptikë’ (sin-ottici- të parë së
bashku). Ungjilli i katërt, ai sipas Gjonit, i përket një tradite të pavarur. Ungjijtë,
libra historikë, por jo me kuptimin e mirëfilltë të historisë njerëzore, nuk janë
kronikë e thatë e jetës së Jezusit. Përshkruajnë historinë e ardhjes së Hyjit ndër
ne, rolin e Krishtit në Kishë e në jetë, por edhe, e sidomos, vlerën e fjalës së Hyjit
për t’u dhënë përgjigje problemeve themelore, që shqetësojnë mendjen e njeriut në
shekuj: pse vijmë në botë, pse jetojmë, pse vuajmë, pse vdesim e pse duhet të shpresojmë
në një jetë më të mirë, që i kapërcen kufijtë e vetë vdekjes. Vijnë pastaj, Letrat
e Shën Palit: shkrime drejtuar bashkësive të ndryshme, që prekin si tema të veçanta
nga jeta e këtyre bashkësive, ashtu edhe tema të përgjithshme. Shkrimet e Palit të
Tarsit janë dokumentet më të vjetra të krishterimit, duke nisur nga Letra e parë drejtuar
Selanikasve, për të vijuar me letrat drejtuar Efesianëve, Kolosianëve, Letrën II drejtuar
Selanikasve; Letrën Galatasve, pastaj Filipianëve, Letrën I Korintianëve, Romakëve
e Filemonit. Një pjesë e mirë e studiuesve mendojnë se letrat drejtuar Efesianëve,
Kolosianëve, Letra II Selanikasve dhe të ashtuquajturat ‘letra baritore’, dmth Letra
I dhe II drejtuar Timoteut dhe Letra Titit, që mendohet të jenë të Shën Palit, u shkruan
pas vdekjes së tij. Letra hebrenjve ka shumë mundësi të jetë ndonjë homeli e lashtë,
drejtuar të krishterëve me origjinë hebraike, që kishin tundimin të riktheheshin në
fenë e të parëve. Autori, i paemër, njihte shumë mirë normat priftërore hebraike,
Shkrimin Shenjt të Izraelit dhe mënyrën e shpjegimit të tij. Të tjerat janë letra
katolike, sepse nuk i drejtohen bashkësisë së krishterë të ndonjë qyteti të veçantë,
por të gjitha Kishave, ose thjesht, sepse nuk saktësojnë kujt i drejtohen, Janë
dy letrat e Pjetrit, Letra e Jakut, Letra e Judës si dhe dy Letrat e Gjonit. Besëlidhja
e Re, e me të edhe mbarë Bibla, mbyllet me Apokalipsin, apo Librin e Zbulesës, me
tema marrë nga apokaliptika judaike, interpretuar e ndriçuar nga drita e besimit në
Jezu Krishtin. Rrethanat e vështira, sidomos të persekutimit të të drejtëve, i nxitën
njerëzit të mendojnë për shpërblimin e ardhshëm të atyre, që vuajnë padrejtësisht,
duke e parë kohën e tashme si përgatitje të ngadhënjimit përfundimtar të Hyjit, domethënë,
të së mirës. Libri profetik i Zbulesës përfundon me porosinë: “Mos i mbaj të fshehta
fjalët e profecisë .. sepse koha u afrua... i padrejti, ani, le të vijojë të bëjë
paudhësi! I ndyri, në dashtë, të zhytet edhe më thellë në baltë. Po i drejti le të
vijojë të bëjë punë të drejta, shenjti, të shentjërohet. Ja, unë po vij së shpejti
për të shpërblyer gjithkënd sipas veprave të tija. Unë Jam Alfa e Omega! I pari e
i Fundit! Fillimi e Mbarimi! Po vij për së shpejti – kumton Jezusi në fund të Librit
të Shën Gjonit, e kumti i tij merr përgjigjen e besimarit: “Eja, o Zot Jezus!”. IV. Klasifikimi i Librave të Shkrimit Shenjt. Folëm, në emisionin
e kaluar, shumë shkurtimisht, për Besëlidhjen e Re. Me qenë se synimi ynë është të
klasifikojmë një libër, që mendohet se i përket kohës pas Krishtit, si Ungjilli apokrif
i Barnabës, gjetur kohët e fundit në Turqi, na lind natyrshëm pyetja: mbi ç’bazë
klasifikohen dorëshkrimet e lashta të Shkrimit Shenjt? Nga ç’bazë nisen studiuesit,
për të arritur tek data e tek autori, të shumtën, anonim? Dorëshkrimet e Besëlidhjes
së vjetër, ndërmjet tjerash, dallohen mbi bazën e materialit, mbi të cilin u shkruan,
të tipit e të formës së shkrimit. Sipas materialit, vendin e parë për lashtësi
e zënë dorëshkrimet e Besëlidhjes së Vjetër, shkruar mbi papirus, material, i cili
në lashtësi nxirrej nga një lloj kallami, që rritej në kënetë, duke arritur lartësinë
2 deri në 5 metra e lulëzonte nga korriku, në shtator. Me origjinë në Afrikën tropikale,
ishte shumë i përhapur kryesisht në deltën e Nilit, ku edhe nisi të përdorej si lëndë
e parë për papirusin, që mund ta quajmë letra e parë, mbi të cilën vijoi shkrimi i
historisë njerëzore, nisur mbi shkëmbij, gurë e tulla balte. Filloi të përdorej 3000
vjet para Krishtit e përdoret akoma, ndonëse në raste shumë të rralla, me qëllime
zbukurimi e me të njëjtin emër. Dorëshkrimet më të lashta të Besëlidhjes së Re,
në papirus, janë: Papirusi 52 (një faqe e vetme, me 5 versete nga Shën Gjoni,
shkruar në vitet 120-130; ruhet në Mançester); Papirusi 66 (104 faqe të Ungjillit
sipas Gjonit, shekulli II, ruhet në Kolonjì, pranë Gjenevës), Papirusi 45 (30
faqe nga ungjijtë, shek III, ruhet në Dublin) si dhe tre papiruse të tjera me numër
46, 72, e 75. Vijnë, më pas, dorëshkrimet në pergamenë, domethënë,
shkruar mbi lëkurën e regjur të deles, të dhisë e të viçit, përpunuar me shumë kujdes.
E njohur si membrana ose vellum nga latinët, e mori emrin nga qyteti
Pergamo, në Azi të Vogël ku, sipas Plinit Plak, nisi të përdorej rreth shekullit II
para Krishtit, duke zëvendësuar papirusin. Pergamo kishte një bibliotekë të madhe,
rivale e Bibliotekës së Aleksandrisë. Kur Egjipti i dha fund eksportimit të papirusit,
për shkak të konkurrencës kulturore (kishte dhe asokohe konkurrencë, e të fortë, madje)
ndërmjet sovranit egjiptian Ptolemeu V dhe Mbretit të Pergamos, Eumeni II (196-158
para Krishtit) Pergamo iu përgjigj këtij qëndrimi, duke shpikur pergamenën, përmes
përpunimit të veçantë të lëkurëve. Në botën e lashtë pergamena nuk u përhap aq,
për shkak se konkurohej nga papirusi, që prodhohej më shumë, më lehtë e kushtonte
më pak. Vetëm duke u nisur nga shekulli V u bë materiali i parë dhe u përdor për shkrim
gjatë gjithë mesjetës, për t’u zëvendësuar, pastaj, me kartën apo letrën, me një histori
më vete e me natyrë fibroze bimore. Fjala ‘kartë’ vjen, ndoshta , nga latinishtja
charta, ose nga greqishtja charassò, me kuptimin ‘skalit’. Por nuk
duhet harruar se në lashtësi u përdorën edhe materiale të tjera, si bambuja e mëndafshi,
kryesisht në Kinë, ku karta, e nxjerrë nga lecka e rrjeta peshkimi, nisi të përdorej
që në vitin 105. U ndalëm në përshkrimin e materialeve, sepse janë një nga bazat,
për datimin e dorëshkrimeve të lashta, sidomos, të Besëlidhjes së Vjetër. Bibla
e parë e shtypur me shkronja të lëvizshme, realizuar në Mainc të Gjermanisë ndërmjet
viteve 1452 e 1455 është ajo e Gutembergut. Përbëhet nga dy vëllime in foglio, me
322 e 319 fletë. Vëllimi I është Vulgata, Bibla latine e përkthyer nga Shën Jeronimi
në shekullin V. Përfshin Besëlidhjen e Vjetër, që vijon edhe në Vëllimin II, ku është
shtypur Besëlidhja e Re. Një pjesë e librave u shtyp mbi pergamenë, tjetra, mbi kartë
të xjerrë nga fibra e kërpit, sjellë nga Italia. Me të nis historia e shtypshkronjës.
Po dorëshkrimet e Biblës klasifikohen edhe mbi bazën e formës. Së pari, Besëlidhja
e Vjetër u shkrua në formën e rrotullave, ku teksti shtrihet në njërën anë të fletës,
në një fashë të gjatë horizontale, organizuar në shumë kolona, për t’u lexuar duke
u shrrotulluar ngadalë nga njëra anë, në tjetrën. Në sinagogat hebraike librat e Torah
janë të shkruar në formë rrotulle. Forma e dytë është ajo e kodikëve, të ngjashëm
me librat e sotëm, me fletë të shkruara nga të dyja anët, të lidhura në formë libri.
Një sistem i tillë nisi të përdorej aty nga shekulli II e vijoi deri në shekullin
V, duke e zëvendësuar dalëngadalë sistemin e rrotullave. E kjo, sepse kodiku ishte
shumë më praktik, më i lehtë për t’u lexuar, pasi nuk ishte e nevojshme të përdoreshin
të dyja duart, rrinte i hapur pa nevojën e ndërhyrjeve të tjera, kishte faqe të numëruara
e përfshinte shumë më tepër teskt, sesa rrotulla, me që fleta shkruhej në të dyja
faqet. Duhet kujtuar se materiali i parë, papirusi, ishte tejet i brishtë. Kështu
Librat e Besëlidhjes së Vjetër duheshin rishkruar vazhdimisht, duke zëvendësuar variantet
e mëparshme, të dëmtuara nga koha, me qëllim që të mos zhdukeshin. Teksti më i vjetër,
i rikopjuar pambarimisht, është ai mazoretik, varianti hebraik i Biblës, që vijon
të përdoret nga hebrenjtë. Po ky variant përdoret si bazë edhe në përkthimet e Besëlidhjes
së Vjetër nga ana e të krishterëve. U hartua, u shkrua e u përhap nga një grup hebrenjsh,
të njohur me emrin Mazoretë, në gjysmën e shekullit X pas Krishtit. Fjala hebraike
mesorah ka kuptimin e transmetimit të një tradite, kryesisht asaj hebraike. Kujtojmë
se ishin pikërisht dorëshkrimet e para, që u ruajtën, bazë për përkthimin e të Shtatëdhjetëve.
Më pas do të vinte një zbulim tjetër i madh, i bërë krejt rastësisht, për të cilin
shkenca vijon të flasë: zbulimi i rrotullave të Kumranit. Po dorëshkrimi i Turqisë,
shkruar mbi lëkurë, në formë kodiku, nuk ka të bëjë fare me Kumranin, e as me Kodet
më të lashta të Shkrimit Shenjt. Është thjesht një apokrif. E fjala e fundit e emisionit
të sotëm, do të jetë edhe fjala e parë e atij të ardhshëm i cili nga labirinthi i
materialeve e formave të shkrimit të Biblës, na shtyn të hyjmë në një labirinth edhe
më të ndërlikuar, në atë të dorëshkrimeve që nuk kanë frymën e Hyjit, por thjesht,
të njeriut. Shumë prej tyre ruhen në Bibliotekën dhe në Arkivin Sekret të Vatikanit,
ku shrrotullohen për ditë nga dhjetra studiues, të cilët i ndihmojnë të depërtojnë
në të fshehtat e Zotit e të shpirtit të njeriut. Frymëzuan edhe Martin Camajn, për
të shkruar veprën e tij madhore poetike “Palimpsest”, me të cilën na prin pikërisht
në labirinthin e pergamenave: “Mirësia e Murgut të zi më ndjell/ në mbarë qenien time
qetësinë e shekujve/ kur ai hap me çelës të ndryshkun raftin/ e nxjerr librin pergamene
dhe e vë/ mbi tryezë e pëshprit (jemi në Bibliotekë)/ ... ‘Ky libër lëkure i përngjet
një populli/ i cili nuk qet asgjâ në harresë/ ... Fjalët që ia vren në siprinë...i
kanë rranjët në urtinë e kthiellë si loti/ me ua gjetë fillin nuk âshtë e lehtë/!”.
V. Ungjijtë apokrifë Po i afrohemi shpjegimit përfundimtar për librin
që, siç e shikoni edhe vetë, u quajt gabimisht “Bibël” tejet e lashtë, e shkruar 1500
vjet më parë. E nuk ishte aspak lashtësia, ajo që kishte rëndësi, por një profeci,
për t’u vërtetuar... Prandaj, pasi folëm për Besëlidhjen e Vjetër dhe atë të Re,
duhet të ndalemi e të shfletojmë rrufeshëm, ungjijtë apokrifë. Apokrife quhen
ato tekste fetare, që, ashtu si ungjijtë kanonikë, merren me jetën, predikimin, vdekjen
dhe ngjalljen e Krishtit. Vetë termi ‘apokrif’ ka kuptimin ‘për t’u fshehur”, “i lejuar
për pak njerëz”. Ungjijtë apokrifë ishin vepra të shkruara prej ndonjërit nga apostujt,
por të përjashtuara nga leximi liturgjik publik, sepse mbaheshin si mbartëse të traditave
misterioze ose esoterike tepër të thella, prej këndej, të papërshtatshëm për t’iu
komunikuar kujtdo. Më pas fjala ‘ungjij apokrifë’ mori kuptimin e atyre librave, që
u përjashtuan nga kanuni i Biblës së Krishterë. Katër kriteret, që ndoqi Kisha
e të krishterëve të parë për ta konsideruar një tekst të Besëlidhjes së Re, kanonik,
ose apokrif, jo kanonik, ishin, e janë: Tradita kishtare: atësia apostolike, që
lidhet dukshëm me mësimin ose me shkrimin e drejtpërdrejt nga ana e apostujve ose
shokëve të tyre më të ngushtë; përdorimi liturgjik nga bashkësitë e para të krishtera; ortodoksia,
domethënë respektimi i të vërtetave dogmatike të fesë, kryesisht i Njënisë dhe Trinisë
së Hyjit dhe i njohjes së Jezu Krishtit si Zot i vërtetë e njeri i vërtetë. Ungjjtë
apokrifë, që nuk i plotësojnë këto kritere, ndahen në disa grupe, mbi bazën e përmbajtjes,
të gjinisë e të mjedisit të origjinës. Në përgjithësi, veprat ungjillore apokrife
nuk pranohen nga studiuesit si burime të besueshme për Jezusin historik, edhe pse
u shkruan vonë, duke nisur nga shekulli III. Vetëm disa i shikojnë si burime me vlerë
për të rindërtuar mjedisin fetar në shekujt pas Krishtit. Ungjijtë apokrifë janë
të shumtë. Më të njohurit janë disa nga ata, që kanë bërë bujë të madhe kohët e fundit,
duke arritur deri në atë pikë, sa të besohen si Ungjijtë kanonikë. Kujtojmë këtu
Ungjijtë e fëmijërisë, tregime për fëmijërinë e Jezusit, që përmbajnë hollësira,
të cilat nuk gjinden në ungjijtë kanonikë. Janë plot me mrekullitë, që bën Krishti
fëmijë, rrëfyer me stilin e magjik-përrallor, në kundërshtim me 4 Ungjijtë. E edhe
me me pasaktësi historike e gjeografike, të cilat e dëmtojnë rëndë vlerën e ngjarjes,
që tregojnë. Vijnë, pastaj ungjijtë e shenjave; ai i Tomës; Libri i fshehtë i
Jakut; Ungjilli i Marisë; i Judës; i së Vërtetës, i Filipit, etj, etj. Ungjijtë
apokrifë të fëmijërisë së Jezusit, me një farë niveli artistik, kanë qenë shumë të
përhapur në bashkësitë e para të krishtera. Prej tyre vijnë ca hollësira të panjohura
të lindjes së Jezusit në Shpellën e Betlehemit, që gjinden sidomos në ungjillin sipas
Jakut, ndërsa kau e gomari, që ngrohin me frymë Foshnjën e grazhdit, përmenden së
pari në Ungjillin apokrif të Pseudo-Mateut. Duhen kujtuar edhe ungjijtë gnostikë,
që u zhvilluan në bashkësitë e krishtera me prirje heterodokse, fjalë që ka kuptimin
devijim ose herezi. Zakonisht fjala e parë që kanë në titull është “i fshehtë’. Gnostik
e apokrif është Ungjilli i Judës, i botuar e i përfolur kohët e fundit, e po gnostik,
ai i Marisë Magdalenë, prej nga u frymëzua Den Braun për romanin policor “Kodi da
Vinçi” , e edhe Ungjilli i Evës. Asnjë prej ungjijve apokrifë nuk figurojnë në
dorëshkrimet biblike, ose në listat e lashta të teksteve kanonike, që konsiderohen
si të frymëzuara drejtpëdrejt nga Zoti. Gjetja e Ungjillit, sipas Barnabës, nuk
do të ishte aspak e bujshme, siç u paraqit nga një lloj shtypi, edhe në se do ishte
vërtet ky dorëshkrim. Shënohet prej kohësh që s’mbahen mend në listën e ungjijve apokrifë,
njëri nga të cilët u gjet në torbat e ca hajdutëve veprash arti, në Turqi. Gjithsesi,
me që përmendet emri i Barnabës, po kujtojmë se ai nuk ishte në numrin e Dymbëdhjetë
Apostujve, as nuk e zëvendësoi Judën, si Matia: e meritoi emrin apostull, sepse Apostujve
ua dorëzoi pasuritë e veta, me Apostujt jetoi e punoi dhe si Apostujt vdiq i martirizuar.
Lindi në Kretë dhe, duke pasë rrokur Ungjillin, u dallua aq, sa Shën Luka në Punët
e Apostujve e cilësoi “të virtytshëm, plot me Shpirtin Shenjt e me fé”.U shoqërua
me Shën Palin dhe e paraqiti para Kishës së Jeruzalemit, e përcolli në ishullin e
Kretës, në Antiokí e në vende të tjera të apostullimit. Kaq për Barnabën, ndërsa
kujtojmë se 3 ungjijtë judeo-kristianë, që përdoreshin nga të krishterët e shekujve
të parë, të lidhur tepër ngushtë me traditën fetare judaike, kanë humbur. Gjurmët
e tyre arrijnë deri në kohët tona përmes dëshmive të tërthorta e rastësore, që gjinden
në veprat e Etërve të Kishës. Gjetjet arkeologjike të shekulli XX kanë nxjerrë
në dritë disa fragmente papirusi e pergamene, që përmbajnë tekste me natyrë ungjillore,
të cilat nuk lidhen as me ungjijtë kanonikë, e as me ato apokrifë. Për shkak të shkurtësisë
së teksteve dhe dëmtimit të rëndë nga koha, datimi i tyre është shumë i vështirë,
si duke u nisur nga metodat filologjike, ashtu edhe nga metodat normale të datimit
arkeologjik (për shembull, ajo e karbonit 14). Bëhet kështu e pamundur të përcaktohet
në se janë materiale, që pastaj hynë në ungjijtë kanonikë, me fragmente ungjijsh të
njohur, me apokrife të mirënjohura një herë, të humbur pastaj, apo me fragmente ungjijsh
apokrifë krejtësisht të panjohur. Një masë e tillë të dhënash, të shpjegueshme
e të pashpjegueshme shkencërisht, ka çuar në lindjen e një mori veprash pa asnjë bazë
historke, aq më pak fetare, me tituj të bujshëm, fjala e parë e të cilëve është gjithnjë
“Ungjilli i....”. S’është për t’u çuditur në se do të shikojmë së shpejti në vitrinat
e librarive ndonjë krijim të ri me titull “Ungjilli sipas Barnabës”, frymëzuar nga
dorëshkrimi i gjetur në Turqi, për të cilin do të flasim në emisionin e ardhshëm,
i fundmi i kësaj serie emisionesh, që u ngacmuan pikërisht nga lajmi i bujshëm i një
gjetjeje fare të pabujshme.
VI. Përgjigje për moshën dhe natyrën e “Ungjillit
apokrif të Barnabës”, apo “Librit të lashtë”, gjetur kohët e fundit në Turqi. Arritëm
tek emisioni i gjashtë e i fundit, kushtuar Shkrimit të Shenjtë, pikërisht për të
kuptuar ç’natyrë e ç’vlerë ka libri i gjetur kohët e fundit në Turqi, i quajtur gabimisht
Bibël, për më tepër, shkruar në gjuhën aramaike, gjuhë e Jezusit, njëmijë e pesëqind
vjet më parë. Pseudobibla është e shkruar mbi lëkurë të regjur, me germa ari. Në titull,
me germa aramaike, bie shumë në sy kryqi, i vizatuar në një mënyrë mjaft primitive.
Gjithsesi, vëmendja e mjeteve të komunikimit nuk u përqendrua as te lashtësia e Librit,
e as tek forma ose përmbajtja e tij, por vetëm tek disa deklarata të Jezusit, profetizime
për ardhjen e Muhametit. Ndonëse deri tani asnjë mjet komunikimi nuk i ka riprodhuar
saktësisht këto deklarata, që i paskej bërë Jezusi. Të gjitha gjasët janë që ky
dorëshkrim të mos jetë tjetër, veçse vepër e një falsifikatori, ndoshta studiues hebre
perëndimor i mesjetës. Na bindin për këtë kritikat e besueshme të siriakëve. Në të
vërtetë, për këdo që flet asirishten moderne (e njohur edhe si aramaikishte e re),
shkrimi i të ashtuquajturit ‘Ungjilli i Barnabës”, lexohet me lehtësi. Por gjatë leximit,
të bien menjëherë në sy disa gabime të rënda. Në fund të librit shënohet: “b-shimmit
maran paish kteewa aha ktawa al idateh d-rabbaneh d-dera illaya b-ninweh b'sheeta
d-alpa w-khamshamma d-maran”- “Në emër të Zoti tonë, ky libër u shkrua nga
duart e murgjërve të manastirit të epërm të Ninives, në vitin e 1500-të të Zotit tonë”.
Pa hyrë në hollësirat e gabimeve gramatikore e konceptuale, që s’kanë vend në këtë
shkrim, specialistët e asirishtes moderne na sigurojnë se këto gabime janë të dukshme,
madje të papranueshme për një apokrif që mendohet të jetë shkruar nga një apostull
i Krishtit. Ndërmjet tjerash, shkrimi, kur cek Biblën, e quan ‘libri’, por në asirisht
Bibla nuk quhet kurrë ‘libri. Quhet Testamenti i Vjetër, ose Libri i Shenjtë. Eshtë
krejtësisht e pamundur që duar Apostujsh apo duar të mësuara murgjërish të kenë bërë
gabime kaq trashanike. Por për këto elemente, që të çojnë tek vlerësimi i drejtë
i dorëshkrimit, nuk u tregua interesi i duhur. Që nga gjetja e librit, një numër i
madh gazetash e mjetesh të tjera të komunikimit të botës islamike, e dhanë me bujë
lajmin, duke nënvizuar: “Një Bibël e lashtë 1500 vjeçare, predikon ardhjen e Muhametit”.
Po e lëmë mënjanë konfuzionin që krijon datimi, i cili nuk sqaron është me moshë 1500
vjeçare, apo u shkrua në vitin 1500 pas Krishtit, datë që lexohet në fund të librit.
Kuptohet vetvetiu se parafolja në vitin 1500 pas Krishtit, e një ngjarjeje, që ndodhi
në vitin 630 pas Krishtit, nuk mund të konsiderohet ndonjë profeci e bujshme. Përkundrazi!
Atëherë të lind natyrshëm pyetja: pse opinioni mediatik islamik është gati ta pranojë
një pohim, që të krijon më shumë përshtypjen e një gabimi trashanik, sesa të një profecie?
E për më tepër ta shpallë me brohori, me gojën e ndjekësve të Islamit, të cilët kanë
pohuar gjithnjë se Jezusi, Issa, është paraardhës i ‘Vulës së Profetëve”, dmth i Muhametit? Sipas
gazetës “Al Bawaba”, ministri turk i kulturës dhe i turizmit, Ertugrul Gunay, deklaroi
se, sipas fesë islamike, Ungjilli i Barnabës e shikon Jezusin si njeri, e jo si Zot,
nuk pranon Trininë Shenjte, as kryqëzimin, ndërsa thekson se Jezusi e ka parafolur
ardhjen e Profetit Muhamet. Por, edhe në këndvështrimin islamik “Ungjilli i Barnabës”
është plot me gabime doktrinore. Pa hyrë në hollësi, po ndalemi vetëm te pohimi se
ka nëntë qiej e se i dhjeti është Parajsa. Ndërsa në Kuran flitet vetëm për shtatë.
Gjithsesi, pohimi më i këndshëm për islamikët në tekstin apokrif, është që Jezusi
pati pranuar para priftërinjve hebrenj se nuk ishte mesia e se mesia do të ishte Muhameti!
Profecia bëhet në një mënyrë të tillë, që të krijon përshtypjen se Jezusi e Muhameti
janë e njëjta vetje. Për të mos folur për gabimet, gjithshtu të rënda, historike.
Së fundi, shkruhet se mbi trupin e Jezusit u hodhën njëqind libbra gurë. E kjo të
bën të mendosh se shkrimi është i vonë, sepse kjo masë apo peshë, është me origjinë
romake. Përdorej nga Perandoria otomane, në lidhjet tregtare me Italinë e Spanjën.
Sipas studiuesve, Ungjilli, që mendohej të ishte apokrifi i Barnabës, ka shumë
mundësi të jetë shkruar nga ndonjë hebre evropian i Mesjetës, që kishte një farë familjariteti
me Kuranin, e edhe me Ungjijtë. E tregon fakti se në këtë apokrif përzjehen nga pak
librat e shenjtë të tri feve. Mbetet për t’u sqaruar ç’e shtyu falsifikuesin ta gatuajë
këtë çorbë hebraiko-kristiano-islamike, që veç një zhurme të kotë, nuk sjell asgjë
të re? Zhurmë, e cila vijon, megjithëse dyshimet lindën që në fillim. Madje shumë
media islamike vijojnë t’i paraqesin predikimet e Jezusit për Muhametin si të pakundërshtueme.
Pohim, që nuk sjell asgjë të re teologjike, por që në praktikë, i shqetëson marrëdhëniet
ndërmjet të krishterëve e myslimanëve, posaçërisht në raste kur kemi të bëjmë me njerëz,
me përgatitje të kufizuar për t’i kuptuar këto dukuri tejet të ndërlikuara. Prandaj
u zgjatëm kaq shumë, për të shpjeguar një fenomen, që mund të pëmblidhej në dy fjalë:
Libri i gjetur në Turqi, sipas studiuesve seriozë, mendohet të jetë një apokrif tepër
i vonë. E nuk është apokrifi i Barnabës, por i ndonjë çifuti mesjetar, të cilit, besojmë,
as nëpër mend nuk i pati shkuar se sajesa e tij mbi pergamenë, nuk dihet me saktësi,
500 apo 1500 vjet më parë, do të shkaktonte gjithë këtë zhurmë. Shumë zhurmë për asgjë
– thotë Shekspiri i madh. Radio Vatikani; Programi shqipRomë, mars 2012