Phỏng vấn giáo sư Bianca Maria Carcangiu Từ cuối năm 2010 tới nay làn sóng dân
chủ dâng cao tại các nước Bắc Phi và lan sang nhiều nước Arập vùng Trung Đông. Dân
chúng, đặc biệt là người trẻ, đã sử dụng các phương tiện truyền thông tân tiến như
điện thoại di động và hệ thống Internet, Youtube, Facebook để phát động phong trào
biểu tình đòi dân chủ lật đổ các chế độ độc tài. Đây là sự kiện chứng minh cho thấy
các thế hệ trẻ tại Phi châu ngày nay có mức độ hiểu biết kỹ thuật vượt thế hệ ông
bà cha mẹ của họ. Được như thế cũng là nhờ các chương trình giáo dục đào tạo họ được
hưởng. Và sự kiện này chứng minh cho thấy giáo dục là chìa khóa phát triển của đại
lục Phi châu.
Thật ra kể từ thời được độc lập khỏi ách thống trị của các nước
tây phương trong thập nhiêm 1950-1960, một số nước Phi châu đã trở thành các nước
có chế độ dân chủ, trong khi các nước khác chỉ có tên dân chủ, nhưng các chính quyền
được bầu lên cũng có chính sách cai trị không khoan nhượng hơn các chế độ đi trước;
và một phần lục địa Phi châu vẫn nằm dưới chế độ quân chủ chuyên chế. Đó là Phi châu
của những lãnh tụ như Robert Mugabe, làm tổng thống Zimbabwe từ hơn 30 năm qua; Dos
Santos cai trị Angola từ năm 1979; Museveni tổng thống Uganda từ năm 1986; Omar Bashir
nắm quyền tại Sudan từ năm 1989; Melles Zenawi cai trị Etiopia từ năm 1991 vv... Đó
là các chế độ quân chủ đội lốt dân chủ, thường được sự hậu thuẫn của các nước tây
âu.
Bên cạnh đó cũng có một số nước Phi châu được quốc tế trợ giúp tiến tới
chỗ trưởng thành dân chủ như Nam Phi, Ghana, Botswana và Benin. Rồi có các nước mới
ra khỏi các chế độ độc tài như Guinea, Niger và Nigeria. Ghana là quốc gia có chế
độ đa đảng hoạt động tốt và có mức tăng trưởng trong năm 2011 là 13,4 %, đứng đầu
Phi châu. Tuy có một số vấn đề liên quan tới việc phân chia tài nguyên dầu hỏa, nhưng
các cuộc bầu cử tại Nigeria trong năm nay đã trong sáng và đúng đắn nhất kể từ khi
ra khỏi chế độ độc tài năm 1999, và khá hơn cách đây 4 năm.
Trong khi đó Liberia
và Sierra Leone là hai nước đang thành công trong việc tái thiết các cơ cấu sau các
cuộc nội chiến đẫm máu. Nam Sudan là quốc gia trẻ nhất Phi châu mới độc lập khỏi Bắc
Sudan ngày 9-7-2011, sau cuộc trưng cầu dân ý. Mozambic cũng đã củng cố sự ổn định
chính trị của mình và lôi kéo giới đầu tư ngoại quốc.
Giữa các năm 1996-2006
đã có 44 cuộc bầu cử trong vùng Phi châu nam sa mạc Sahara, trong khi giữa các năm
2005-2007 đã có 26 cuộc bầu cử tổng thống và quốc hội. Chỉ nội trong năm 2010 người
dân 21 nước Phi châu đã đi đầu phiếu. Các sự kiện này chứng minh cho thấy Phi châu
đang đi ”đúng hướng”, tuy còn có rất nhiều điều phải làm như cuộc chiến chống tệ nạn
tham nhũng, việc thăng tiến tự do báo chí và phát triển an sinh. Kenya là một trường
hợp điển hình chứng minh cho thấy một quốc gia đã đạt được sự ổn định, lại có thể
tụt hậu và quay trở về tình trạng chậm tiến qúa khứ.
Ngoài ra, cũng có các
nước phi châu rơi vào cảnh đảo chánh khi thành công khi thất bại như Madagascar năm
2009, Guinea Bissau năm 2010 và Mauritania năm 2008. Thường các cuộc đảo chánh bạo
lực bị Liên hiệp Phi châu lên án, và năm 2007 tổ chức này đã đưa ra nghị quyết trục
xuất quốc gia thành viên nào trong đó có người chiếm quyền bằng các phương thức bất
hợp pháp.
Sau đây chúng tôi xin gửi tới qúy vị và các bạn bài phỏng vấn bà
Bianca Maria Carcangiu, giáo sư khoa sử học Phi châu tại đại học Cagliari, nam Italia.
Hỏi:
Thưa giáo sư, theo tình hình hiện nay xem ra các ”con khủng long già” của Phi
châu vẫn bám vào quyền bính và không muốn nhượng bộ, có đúng
thế không?
Đáp: Các nước âu châu đã phải mất nhiều thế kỷ mới củng
cố được cuộc sống của mình, trong khi các nước Phi châu mới được độc lập từ năm 1960.
Nghĩa là mới chỉ có 50 năm, cần phải cho họ có thời gian.
Trên một bình diện
nào đó, xem ra đang có sự thay đổi thế hệ. Nhưng cứ thử nghĩ tới trường hợp của ông
Mugabe tổng thống Zimbabwe, thì đã không bao giờ có sự thay đổi. Nhưng tôi xác tín
rằng Zimbabwe có các người có khả năng lãnh đạo, trong số những người sống tại hải
ngoại, là lực lượng mạnh và hiện hữu. Nếu các đầu óc ấy có thể trở về nước, thì chắc
chắn là nền dân chủ của nhiều nước Phi châu sẽ được hưởng nhờ.
Dĩ nhiên, không
được có các chờ mong qúa đáng theo kiểu ”tây âu”, nhưng các quốc gia Phi châu sẽ tìm
ra con đường riêng của họ dẫn tới chỗ chia quyền hành một cách hợp lý. Và sự ổn định
bên trong của quốc gia có vai trò nền tảng trong việc phát triển.
Hỏi:
Thưa giáo sư, như vậy là có sự kiện thiếu hàng lãnh đạo chính
trị?
Đáp: Dĩ nhiên rồi, và có rất nhiều lý do giải thích sự kiện các nước
Phi châu thiếu hàng lãnh đạo. Trước hết là nạn gian tham hối lộ: nó rất là phổ biến
và các ngân khoản đầu tư của chính quyền thường bị ”lèo lái” từ bên ngoài. Chỉ cần
nghĩ tới hiện tượng đang xảy ra tại nhiều nước Phi châu: đó là Trung Quốc bước vào
các nước này và mua đất đai của các nước Phi châu. Thế rồi còn có các lý do xã hội
nữa, chẳng hạn như hiện tượng thiếu giáo dục đào tạo, ngay cả trên mức độ sơ đẳng
nhất. Chỉ trừ tại những quốc gia tiến bộ hơn một chút là có nền giáo dục được phát
triển thôi.
Hỏi: Việc thiếu đào tạo trên các bậc cao
hơn cũng gây ra cảnh thiếu trưởng thành trong ý kiến công cộng,
có đúng thế không thưa giáo sư?
Đáp: Xã hội dân sự có thể
lớn lên và đang trở thành một đối tác quan trọng của các quyền bính chính phủ hiện
nay. Nó được đại diện bởi các người có nghề tự do, bởi giới thủ công nghệ, bởi các
tổ chức phi chính quyền, và bởi Giáo Hội.
Hỏi: Tại Phi châu có những
nước có nền dân chủ mạnh, điều này có khiến cho người
ta lạc quan không thưa giáo sư?
Đáp: Vâng, dĩ nhiên là có rồi. Người
phi châu phải được nâng đỡ bởi các cường quốc tây âu. Nhưng mà các nước Phi châu biến
chuyển mỗi nước theo cách riêng của mình. Có hai nước Phi châu ước muốn trở thành
quốc gia lãnh đạo đại lục này: đó là Nigeria và Nam Phi. Và không phải vô tình mà
hai nước này là hai nước có nền giáo dục phổ biến hơn các nước khác. Đây cũng là điều
đúng với nước Ghana, cựu thuộc đia của Anh quốc, vì thế Anh quốc đặc biệt trân trọng
Ghana, không phải chỉ vì Ghana giầu tài nguyên mà cũng giầu văn hóa nữa, với các truyền
thống mà Anh quốc tìm duy trì và chúng vẫn còn tồn tại cho tới nay.
Hỏi:
Như thế có nghĩa là các trợ giúp của thế giới tây phương vẫn
quan trọng đối với các nước Phi châu?
Đáp:
Tùy loại trợ giúp. Các trợ giúp có thể giải quyết một vấn đề cấp bách như nạn đói
trong vùng Sừng Phi châu. Nhưng cần phải chú ý tới các loại trợ giúp lâu dài, xét
vì trong vùng này nạn hạn hán mất mùa đói kèm thường xảy ra. Thế rồi điều quan trọng
là các tổ chức nhân đạo phải hiểu biết lịch sử và phong tục tập quán địa phương, và
các trợ giúp có thể được người dân bản xứ chịu đựng được và có thể quản lý được.
Hỏi:
Thưa giáo sư Carcangiu, các tài nguyên thiên nhiên đáng lý ra là phước
lành cho các dân tộc Phi châu, vì chúng có thể và phải được sử dụng
cho công ích và để thăng tiến quốc gia, nhưng người
ta lại thường nói tới sự chúc dữ của các tài nguyên, giáo sư
nghĩ sao?
Đáp: Người ta nói rằng dầu hỏa và các tài nguyên thiên nhiên
khác là sự chúc dữ cho đại lục Phi châu, nhưng điều quan trọng đó là các quốc gia
phi châu phải có các chuyên viên khác nhau để biết khai thác các tài nguyên đó. Tuy
nhiên rất thường khi giới lãnh đạo chính trị của các nước Phi châu đi theo các cường
quốc thực dân cũ. Và nói thực ra có rất nhiều chiến cuộc gọi là bộ lạc hay chủng tộc,
nảy sinh từ việc chiếm hữu đất đai và tài nguyên làm của riêng hay sinh lợi cho phe
nhóm của mình.
Hỏi: Các tổ chức địa phương hoạt
động có hữu hiệu không thưa giáo sư?
Đáp: Chúng là các cơ
cấu mới được thành lập. Liên Hiệp Phi châu mới được thành lập hồi năm 2.000, cả khi
nó có nảy sinh từ đống tro tàn của Tổ chức thống nhất Phi châu được thành lập hồi
năm 1963, và đã có nhiều kinh nghiệm ngoại giao. Hiện nay Liên Hiệp Phi châu có nguyên
tắc là không can thiệp vào nội bộ của càc nước Phi châu, và có điểm quy chiếu là chủ
nghĩa liên phi châu. Mục tiêu này đang được thực hiện bởi các tổ chức vùng miền có
tính cách kinh tế và đang hoạt động rất hữu hiệu. Thế rồi cũng không nên quên các
sứ mệnh của lực lượng bảo hòa của Liên Hiệp Quốc, cả khi chúng ta mới chỉ ở bước đầu.