2011-04-15 12:36:47

ԷՋ ՄԸ ՀԱՅ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹԵՆԷՆ


Պաղտասար Դպիր
Հայազգի բանաստեղծ եւ երաժիշտ Պաղտասար Դպիր, կամ Պաղտասար Գրոգորեանը ճանչցուած էր նաեւ Պաղտասար Կեսարեան անունով քանի որ ծնողները Կեսարիայէն էին։ Ան ծնած էր 1683-ին եւ վախճանած 30 Յունուար 1768-ին Պոլսոյ մէջ։ Եղած էր յայտնի բանաստեղծ, երաժիշտ, գիտնական, հրատարակիչ, ազգային և կրթական լուսաւորման շարժման գործիչ, եղած է նախակենդանացման շրջանի առաջնորդ դէմքերէն։ Բաղդասար Դպիրի կենսագրութիւնը գրի չէ առնուած, հակառակ որ ան եղած է կարևոր գործիչ մը: Այդ պատճառաւ իր մասին կենսագրական տեղեկութիւնները քիչ են: Ըստ Լևոնեանի ՜՜ Բաղդասար Դպիրի ծնողները, Գրիգորն ու Թուրվանդը, Կեսարիայէն կը գաղթեն Կոստանդնուպոլիս, ուր ան կը ծնի. նախնական ուսումը կը ստանայ տեղական դպրոցներէ ներս, և կ'աշակերտէ Կաթողիկիսի նուիրակ՝ Աստուածատուր Եպիսկոպոս Ջուղայեցիին: 1741-ին Բաղդասար Դպիր կը նշանակուի Գումգափու-ի դպրանոցի տեսուչ: Իր աշակերտներէն շատեր կ'ըլլան ապագայի երևելի դէմքեր, գրողներ և առաջնորդներ, ինչպէս Էջմիածնայ Կաթողիկոս՝ Սիմէոն Երևանցին (գհ. 1763-1780), և բանաստեղծ Պետրոս Ղափանցին։ Հայկական բանաստեղծութիւնը վաղ միջնադարուն կը գրուէր գրաբարով։ 12-րդ դարէն սկսեալ գրաբարը աստիճանաբար կը դադրի գործածութենէ և կը զիջի խօսակցական լեզուին՝ միջին հայերէնին: 18-րդ դարուն կը սկսի նոր շարժում մը, վերակենդանացնելու համար գրաբարը, ոչ թէ եկեղեցական մտայնութիւնը վերականգնելու նպատակով, այլ որովհետև այն ծանր պայմանները որոնց մէջ կ'ապրէր հայ ժողովուրդը թրքական և պարսկական տիրապետութիւններու երկարատև ժամանակաշրջանին, մեծապէս տկարացուցած էին հայ միտքը և լեզուն, և զանոնք հասցուցած անկման եզրին։ Այս շրջանին հայ երևելի դէմքեր միջոցը կը գտնան հայ մշակոյթը վերակենդանացնելու գրաբարի ընդմէջէն: Բաղդասար Դպիր, ինչպէս նաև Պետրոս Ղափանցին, Գրիգոր Օշականցին, Սիմէոն Երևանցին և ուրիշ մշակութային գործիչներ, կը հաւատան այս գաղափարին, և կ'աշխատին վերականգնելու և օգտագործելու գրաբարը իբր գրական լեզու։ Անոնք կ'ուզեն նոր գրականութիւնը կապել հինին, գործօն կիրառութեամբ միաւորել միջնադարեան գրականութեան հարուստ աւանդութեան հետ։ Կը փորձեն պարզեցուած և դիւրըմբռնելի գրաբար հայերէնը մատչելի դարձնել հասարակ ժողովուրդին՝ առանց զիչելու աշխարհաբարին: Բաղդասար Դպիր իր երգերը կը գրէ գրաբարով, սակայն այնքան պարզ և մատչելի լեզուով որ գրեթէ կը հասնի աշխարհաբարի ըմբռնելիութեան։ Լեզուն մաքուր է և չի գործածեր թրքերէն և պարսկերէն բառեր։ Անոնց մէջ չի զգացուիր նոյնիսկ Պոլսոյ բարբառի ազդեցութիւնը։ Բաղդասար Դպիր մեծապէս կը նպաստէ հայ նոր բանաստեղծութեան զարգացման: Անոր քնարերգութիւնը իր նիւթերով ու ընդհանուր տրամադրութեամբ աւանդական է, սակայն ան կը պարունակէ ազատասիրութեան և ազատամտութեան թեմաները: Ան կ'օգտագործէ ոչ թէ միայն սիրոյ գաղափարը, ինչպէս այդ շրջանի գուսանները, այլ նաև ընկերային, կրօնական և բարոյական նիւթեր: Լեզուի յղկուածութիւնը չի պարտադրեր զսպուածութիւն, այլ՝ իր ժամանակակիցներու նման ան կ'ըլլայ կրքոտ ու անկեղծ ։
Բաղդասար Դպիրի քնարերգութիւնը քննարկողները ուշադրութիւն կը դարձնեն «Առ Մամօնայն» խորագրով տաղին վրայ, որ իր ժամանակակից տաղերու բաղդատմամբ ինքնատիպ է։ Բաղդասար Դպիր կը բացայայտէ փողի և հարստութեան կործանարար իշխանութիւնը մարդու վրայ: Ան մասին կը գրէ ժողովրդական բարոյականութեան տեսակէտէն՝ որ կը մերժէ անոր սարսափելի աստուածութիւնը։
Ուստի՞ ծընար, ո՛վ բռնաւոր,
Որ քեզ նըման, ո՛չ գոյ յերկրի,
Որ թէ չըտաս դու ձեռն ումեք,
Ո՛չ զօրանայ և ո՛չ բերկրի:
Թէ՛ թագաւորք և թէ՛ կայսերք
Քո օգնելոյդ են միշտ կարօտ,
Իսկ առանց քո` ե՛ն յոյժ տըկար,
Որպէս արջառ մի անարօտ:
Բաղդասար Դպիր ստեղծագործական որոշակի վերաբերմունք կը ցուցաբերէ հայ հին գուսանական ու եկեղեցական, ինչպէս նաև իր ժամանակակից արևելեան երգարուեստի նկատմամբ։ Աշխարհիկ, և յատկապէս սիրային երգերու համար ան կ'օգտագործէ ազգային՝ հայկական աւանդական, նոյնպէս ալ արևելեան մեղեդիներ։ Անոր նշանաւոր տաղերէն «Ի Ննջմանէդ Արքայական Զարթիր» (1707) երգի մէջ կը զուգակցին նոր աշուղական ու հին եկեղեցական դասական երաժշտութեան մի քանի գիծեր: Այս երգը սիրային է, սակայն փոխաբերական առումով կարելի է զայն մեկնաբանել իբր իր ժողովուրդին հրաւէր՝ որ սթափի իր թմրութենէն և պայքարի օտար տիրապետութեան դէմ ։Իր քնարերգական ժառանգութեան ամենակարևոր և ամենաարժեքաւոր մասերէն է «Տաղիկներ Սիրոյ և Կարօտանաց» խորագրուած շարքը։ Անոր «Տաղարան Փոքրիկ Պաղտասար Դպրի Ասացեալ Զանազան Գունով» (1723) գիրքը յաւելումներով և վերաքաղներով լոյս կը տեսնէ եօթ անգամ։ Բաղդասար Դպիր գրած է նաև հայատառ թրքերէն բանաստեղծութիւններ։
Բաղդասար Դպիրի դաստիարակչական ժառանգը տպաւորիչ է։ 1741 թուականին Յակոբ Նալեան Պատրիարքը զայն կը նշանակէ Գումգափույի դպրոցի տեսուչ։ Անոր գործունէութեան շրջանին դպրանոցը մեծապէս կը ծաղկի ։Բաղդասար Դպիր երկար տարիներ կը դասաւանդէ մայրենի լեզուի քերականութիւն, երաժշտութիւն և այլ նիւթեր։ 1736-1760 թուականներուն ան կը կազմէ և կը հրատարակէ հայերէն լեզուի ուսուցման դասագիրքերու շարք մը՝ գրաբար ու աշխարհաբար լեզուներով, որոնք շուրջ դար մը կը դասաւանդուին հայկական դպրոցներէն ներս ։
Բաղդասար Դպիրի ամենակարևոր դաստիարակչական գործերէն են «Պարզաբանութիւն Քերականութեան Կարճառօտ և Դիւրիմաց» (1736), «Հատոր Երկրորդ Քերականութեան. Կիրառութիւն Մասանցն Բանին որ է Շարունակումն Իրեարս Ըստ Քերթողացն» (1736), «Օրինակք Բարևագրաց» (1752), աշխարհաբար լեզուով պատրաստուած դասական հայերէնի քերականութեան գիրք՝ «Գիրք Քերականութեան» (1760), «Համառօտ Մեկնաբանութիւն Տրամաբանութեան» (1822), «Ժամանակագրութիւն» (հրտ. 1951), և «Համառօտութիւն Պատմութեան Մովսէս Խորենացւոյ» (անտիպ)։
Անոր լեզուաբանական աշխատանքներէն մեզի հասած է « երկը (1753) ։
18-րդ դարէն սկսեալ Կոստանդնուպոլսոյ տպագրատուները շատ գնահատելի դեր կը խաղան հայ մշակոյթի տարածման մէջ: Բաղդասար Դպիր 1720-1760 տարիներուն մեծապէս կը նպաստէ հայ գրական-հրատարակչական աշխատանքներուն: Ան կը կազմէ հայագիտական գիրքերու գիտա-համեմատական բնագրեր: Կը խմբագրէ պատմական, և գիրքեր ։ Յաճախ ի՛նք կը պատրաստէ հրատարակուելիք գիրքի տէքստը, ընտրելով ձեռագիր օրինակներ, զանոնք համեմատելով իրար հետ, սրբագրելով նախկին հրատարակութիւններու սխալներն ու աղաւաղումները տպագրութեան յանձնելէ առաջ։
Իր հսկողութեան տակ լոյս կը տեսնեն հայ դասական գրողներու բազմաթիւ գործեր, որոնցմէ շատերը կը տպուին առաջին անգամ ըլլալով։ Ասոնցմէ են՝ Զենոբ Գլակի «Գիրք Պատմութեան Երկրին Տարօնոյ» (1719), «Գիրք Որ Կոչի Հարանց Վարք» (1720), Առաքել Սիւնեցու «Ադամագիրք» (1721), «Մատեան Ողբերգութեան» (1726), Սիմէոն Ջուղայեցիի «Գիրք Տրամաբանութեան» (1728), Գրիգոր Տաթևացիի «Գիրք Հարցմանց» (1729) և «Գիրք Սահմանաց» (1731) աշխատութիւնները ։








All the contents on this site are copyrighted ©.