ԷՋ ՄԸ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵՆԷՆ

Դերենիկ Դեմիրճեան (1877-1956).
Հայ Գրականութեան Դասական Դէմքն ու Աւանդը

Հայ գրականութեան դասական մեծերու համաստեղութեան մէջ իր բարձրադիր պատուանդանը ունի Դերենիկ Դեմիրճեան, որուն վախճանման 54-րդ տարելիցը ոգեկոչեցինք՝ Դեկտեմբեր 6ին։

Յովհաննէս Թումանեանի եւ Լեւոն Շանթի, Նիկոլ Աղբալեանի եւ Աւետիք Իսահակեանի հետ միասին՝ Դերենիկ Դեմիրճեանի վիճակուեցաւ բախտը ապրելու եւ ստեղծագործելու հայ ժողովուրդի նորագոյն պատմութեան ամէնէն բախտորոշ ժամանակաշրջանին՝ ստեղծագործ վկան դառնալով թէ՛ հայ ազգային-ազատագրական պայքարի, թէ՛ խորհրդային գերեվարման իրերամերժ, այլեւ դարակազմիկ հանգրուաններուն։

Աւազանի անունով Դերենիկ Դեմիրճօղլեան Կարապետի՝ Դ. Դեմիրճեան ծնած էր 1877ի Փետրուար 18ին, Ախալքալաք։ Նախնական կրթութիւնը ստացաւ ծննդավայրի հայոց ծխական դպրոցին մէջ, որմէ շրջանաւարտ՝ տեղափոխուեցաւ Արդահան, ուր աշակերտեց ժամանակի յառաջադէմ մտաւորական Ս. ՏէրՄելիքսեդեկեանին։ 1892ին ընդունուեցաւ Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը, ուր եւ կոփուեցան ազգային-հասարակական գործիչի ու հայ գրականութեան դասական ժառանգութեան ջերմեռանդ երկրպագուի նկարագիրն ու տաղանդը Դերենիկ Դեմիրճեանի մէջ։

Ճեմարանէն ետք ուսանեցաւ Թիֆլիսի Ներսիսեան վարժարանին մէջ, աւարտեց 1898ին եւ վերադարձաւ Արդահան՝ ուսուցչական ասպարէզին նուիրուելով։ 1893էն արդէն բանաստեղծութիւններով գրական ասպարէզ մտած Դեմիրճեանի համար նեղ եկաւ Արդահանը։ 1900ին հաստատուեցաւ Թիֆլիս, ուր ուսուցչական աշխատանքի կողքին աշխոյժ մասնակիցը դարձաւ Յովհաննէս Թումանեանի նախաձեռնած ՝՝Վերնատուն՝՝ գրական խմբակցութեան ծաւալած գործունէութեան։

Ուսումը կատարելագործելու նպատակով Դեմիրճեան 1903ին մեկնեցաւ Մոսկուա, ապա՝ Ժընեւ, ուր 1905էն 1910 հետեւեցաւ Ժընեւի համալսարանի մանկավարժական բաժանմունքին։ Ուսումը աւարտելէ ետք վերադարձաւ Թիֆլիս, ուր ապրեցաւ, ուսուցչական պաշտօններ վարեց եւ ստեղծագործեց մինչեւ 1925 թուականը, երբ վերջնականապէս տեղափոխուեցաւ Երեւան։

Խորհրդային լուծի տակ ապրող Երեւանի մէջ, Դ. Դեմիրճեանի վստահուեցաւ Գիտութեան եւ Արուեստի Ինստիտուտի արուեստի բաժնի Գիտքարտուղարի պաշտօնը։ Մանկավարժական, հրապարակարական եւ գրական-ստեղծագործական բեղուն գործունէութեան շրջան մը եղան երեւանեան տարիները հայ գրականութեան դասական մեծերու փաղանին այս ինքնատիպ ներկայացուցիչին համար, որ վախճանեցաւ 6 Դեկտեմբեր 1956ին, պատկառելի ժառանգութիւն մը կտակելով մեր ժողովուրդին։

Դերենիկ Դեմիրճեանի առաջին հրատարակուած բանաստեղծութիւնը, 1893ին ՝՝Տարազ՝՝ թերթի մէջ լոյս տեսած ՝՝Ապագան՝՝ է։ Այնուհետեւ ՝՝Տարազի՝՝ կողքին ՝՝Մուրճ՝՝ եւ ՝՝Նոր Հոսանք՝՝ պարբերականներուն աշխատակցեցաւ։ Դեմիրճեանի առաջին գրքոյկը՝ ՝՝Բանաստեղծութիւններ՝՝ խորագրով, հրատարակուեցաւ 1899ին, իսկ երկրորդը՝ 1913ին։

Դեմիրճեանի պատմուածքները եւ թատերախաղերը եղան խորհրդահայ գրականութեան սկզբնական շրջանի դեգերումներուն ներշնչման աղբիւրը։ ՝՝Սեփականութիւն՝՝, ՝՝Տէրտէրը՝՝ ՝՝Աւելորդ՝՝ը, ՝՝Ստամոքս՝՝ը, ՝՝Վասակ՝՝ը եւ ՝՝Յովնան Մեծատուն՝՝ պատմուածքները դատապարտանքն են անձնական կեանքն ու եսասիրութիւնը ազգային շահերուն գերադասողներուն, որոնք դատապարտուած էին բարոյական կործանման։ Իսկ թատերական ասպարէզին մէջ, յատկապէս 1923ին գրուած իր ՝՝Քաջ Նազար՝՝ կատակերգութեամբ, Դեմիրճեան փորձեց ժողովրդական հեքիաթը վերամշակել քաղաքական բովանդակութեամբ։ Հայ թատրերգութեան ուշագրաւ գործերէն են նաեւ Դեմիրճեանի ՝՝Ֆոսֆորային շող՝՝ը (1932), ՝՝Նապոլէոն Կորկոտեան՝՝ը (1934), ՝՝Կապուտան՝՝ (1938) պոէմները եւ ՝՝Երկիր Հայրենի՝՝ (1939) պատմահերոսական դրաման։

Դեմիրճեանի ստեղծաործութեան լուխործոցը եղաւ Երկրորդ Աշխարհամարտին գրուած ՝՝Վարդանանք՝՝ պատմավէպը, որ ոչ միայն գրական-գեղարուեստական առումով նոր որակ բերաւ հայկական պատմավէպին, այլեւ՝ նշանաձող դարձաւ խորհրդահայ մտածողութեան մէջ, դէպի ազգայնականութիւն շրջադարձի առումով։ Իր կեանքի վերջին տարիներուն Դեմիրճեան ձեռնարկեց ՝՝Մեսրոպ Մաշտոց՝՝ պատմավէպի ստեղծումին, բայց այդ գործը մնաց անաւարտ։--------------------------------------------------------------------------------