(20.5.2010 RV)Ernest Koliqi në 107-vjetorin e lindjes. Prof. Ernest Koliqi,
shkrimtar, studiues, publicist, njëri nga intelektualët më të mëdhenj shqiptarë të
të gjitha kohërave, që dha një kontribut të shquar për letërsinë, arsimin e kulturën
shqipe në Shqipëri, ku qe ministër arsimi e në diasporën shqiptare, duke themeluar
Institutin e Studimeve Shqiptare pranë Universitetit romak "La Sapienza", lindi në
Shkodër më 20 maj 1903, në familjen e famshme fisnike qytetare të Koliqëve, që do
t'i jepte Shqipërisë një bir tjetër të madh, kardinalin e parë shqiptar, Mikel Koliqi
e jo më pak, dëshmitaren e fesë së krishterë, motrën saleziane Luçia Koliqi. Mësimet
e mesme i kreu në Bergamo e Milano, studimet e larta - në fakultetin e letërsisë pranë
Universitetit të Padovës, ku janë shkolluar e vijojnë të shkollohen jo pak shqiptarë,
duke filluar nga i famshmi Imzot Pjetër Bogdani.
Koliqi botoi disa revista,
ndërmjet të cilave "Shkëndija" - në Shqipëri dhe "Shęjzat" në Romë. Tek Shęjzat ai
bashkoi penat më të forta të mërgimtarëve shqiptarë, të arbëreshëve e të shqiptarëve
të Kosovës: poetë, prozatorë e studiues të talentuar, që krijuan një pasuri të vërtetë
letrare, kulturore e historike, në një kohë kur në Shqipëri kishin heshtur muzat.
Prandaj mund të themi me plot gojën se kjo revistë, botuar në bashkëpunim të ngushtë
me shkrimtarin tjetër gjenial, vazhdues i shkollës veriore të letrave shqipe, Martin
Camajn, mbetet më e mira, pas Albanisë së Konicës, LEKA-s, së jezuitëve e "Hyllit
të Dritës " të françeskanëve shqiptarë.
Koliqi shkroi e përktheu shumë, në
prozë e poezi. Krijime poetike të tij janë "Gjurmët e stinëve", "Simfonia e shqipeve",
"Kangjellat e Rilindjes" e shumë vjersha, botuar ndër revista të ndryshme. Si kryevepra
të tij poetike njihen "Ditë Shëngjergjash"; "Kova" e "Bijës sime".
Sidoqoftë
majat e krijimit i arriti në prozën e mesme, duke i dhuruar letërsisë shqipe përmbledhjet
me tregime e novela, " Tregtar flamujsh" dhe "Hija Maleve". Sprova e tij në prozën
e gjatë me romanin "Buka e mbrume", botuar kohët e fundit edhe në Shqipëri, nuk e
pati suksesin e përmbledhjeve të para.
Koliqi iu kushtua edhe shqipërimit të
kryeveprave të letërsisë botërore e sidomos të asaj italiane. Përktheu poetët e mëdhenj
të Italisë: Danten, Petrarkën, Arioston Tason, Karduçin, Paskolin e poetë të tjerë
të kohëve më të vona.
U shqua për mbledhjen dhe botimin e folklorit, sidomos
të atij arbëresh. Me nismën e tij si ministër arsimi filloi botimi i "Vizareve të
Kombit" e i "Shkrimtarëve shqiptarë", që konsiderohet si një nga tekstet më të mira
të Historisë së Letërsisë Shqipe, të cilën e pasuroi edhe me studimin e tij mbi dy
shkollat letrare veriore: shkollën e fretërve e të jezuitëve.
Është e pamundur
të përmbledhësh në pak rreshta kontributin e atij që vdiq i zhuritur për Atdhe e që,
edhe në varr, në dhe të huaj, ëndërron ditën e kthimit, që s'e arriti sa qe gjallë.
I sulmuar rëndë nga shteti diktatorial dhe muzat e tij, Koliqi edhe sot vijon të njihet
pak në Shqipëri, ku riduket me botime sporadike, kryesisht në Shkodër; ndërsa Kosova
ia ka botuar tashmë një pjesë të mirë të veprës në serinë e veprave të zgjedhura e
arbëreshët pagëzojnë fëmijë e shkolla me emrin e tij. Ja çka thote studiuesi
i ri shqiptar Agron Gjekmarkaj...........
Ernest
Koliqi lindi në Shkodër me 20 Maj 1903, në nje familje te njohur patriotike. Shkollën
e filloi në vendlindje, për ta përfunduar më 1921 në Bergamo dhe në Milano të Italisë,
ku kreu studimet e mesme. I përgatitur me njohuritë më të përparuara të kohës, u kthye
menjëherë në Shqipëri ku, dy vjet me pas, së bashku me Atë Anton Harapin dhe Nush
Topallin, themeloi gazetën "Ora e Maleve". Në vitin 1924 mori pjesë në shoqërinë
patriotike "Bashkimi", themeluar nga Avni Rustemi. Për t'i shpëtuar forcave zogiste,
emigroi pesë vjet në Jugosllavi. U rikthye në Shqipëri më 1929 dhe filloi punën si
mësues në Vlorë e në Shkodër. Më 1937 u diplomua në universitetin e Padovës me tezën
"Epika popullore shqiptare". Më 1939 u emërua ministër i arsimit. Mblodhi në kabinetin
e tij studiuesit dhe shkrimtarët më të spikatur, me të cilët zhvilloi një veprimtari
mjaft të dendur. Më 1944 u largua në Itali, ku u emërua drejtues i Institutit të Studimeve
Shqiptare, krijuar më 1957 nga vetë Koliqi, në vend të katedrës së gjuhës shqipe pranë
Universitetit La Sapienca të Romës. Më 15 janar 1975 vdiq në shtëpinë e tij
në Romë, i nderuar nga e gjithë bashkësia shqiptare në mërgim, por i mohuar nga
vendi i tij. U varros në Romë. Pra, klasiku i fundit i brezit letrar të viteve
'30, mbylli sytë përgjithmonë 32 vjet më parë në shtëpinë e tij të thjeshtë, në Fiano
Romano (Romë), i dënuar të rrinte larg Shqipërisë me akuzën si bashkëpunëtor i fashizmit.
Vdiq me dëshirën e zjarrtë, të paplotësuar, të kthehej rishtas në Shkodër, të dëgjonte
prap kumbonët e Kishave, të shkelte përsëri në pragun e shtëpisë së moçme të Koliqëve
në lagjen Gjuhadol. Të gjitha këto dëshira i shprehu me frymëzim të jashtëzakonshëm
në poezinë "Bijës sime", botuar në ‘Shęjzat’, që tingëllon si Testament poetik Krahas
ndihmesës së tij në fushën e publicistikës e të arsimit, ai njihet si prozator, poet,
përkthyes, kritik, studiues i letërsisë. Revista “Shęjzat”, rreth së cilës mblodhi
emrat më të shquar të diasporës, mbetet një monument i vërtetë i publicistikës shqipe.
E nisi krijimtarinë me vjersha, të cilat i botoi në gjuhën italiane, në të përjavshmen
studenteske "Noi giovani" të Bergamos. Gjatë mërgimit në Jugosllavi, botoi poemthin
"Kushtrimi i Skanderbeut" me përmbajtje patriotike; më 1929, "Hija e maleve" e më
1935 "Tregtar flamujsh", kushtuar jetës në Shkodër. Me vlerë të madhe është edhe
përkthimi i: "Poetëve të mëdhaj të Italisë". Më pas botoi "Kangjellat e Rilindjes"
(1959) dhe romanin "Shija e bukës së brume” (1960), ku ndjehet fuqimisht malli i mërgimtarit
për tokën e vet. Meritoi medaljen e artë të Shoqërisë "Dante Aligheri"; “Yllin
e artë për merita të shkollës"; ishte anëtar efektiv i Akademisë së Mesdheut", Anëtar
nderi i qëndrës ndërkombëtare për studimet shqiptare në Palermo etj. Pak vjet
më parë arbëreshët e Frashinetos, duke dashur të nderojnë kujtimin e Ernest Koliqit
dhe të vënë në dukje kontributin e jashtëzakonshëm që dha në studimin e traditave
arbëreshe, i vunë emrin e tij Shkollës së tyre të mesme shtetërore. Vepra e tij, e
ribotuar disa herë në Shqipëri dha jashtë saj, vijon të ndiqet me interesim të madh
nga lexuesi. A mund t'i mohohet Koliqit të madh kryevendi që zë në letërsinë shqipe? Në
32-vjetorin e vdekjes, Ernest Koliqi riduket në kujtesën e atdheut të vet me atributet
e shkrimtarit, themeluesit të tregimit modern shqiptar, poetit, romancierit, eseistit,
përkthyesit, gazetarit, dramaturgut, mbledhësit dhe studiuesit të palodhur të folklorit,
veprimtarit të shquar në fushën e politikës e të kulturës së shekullit XX brenda e
jashtë Atdheut. Do të duhej, prandaj, shumë hapësirë dhe kohë për të ndriçuar plotësisht
figurën e tij vigane, pa harruar se është edhe vëllai i kardinalit të parë shqiptar,
Mikel Koliqit. Po mjaftohemi, për shkak të mungesës së kohës, të kujtojmë vetëm një
nga poezitë e Koliqit, në të cilën ndjehet fuqimisht gjithë malli për vendlindjen,
që nuk mundi ta shihte sa qe gjallë e nuk po e shikon as për së vdekuri, në sa trupi
i tij do të mund të pushojë në paqe vetëm kur të rikthehet në Shkodrën, mëngjeset
e së së cilës i kujton kështu: Shkodra në mengjese
Kendojnë bashkë
në mengjese pesë kumbonare, kendojnë në ajri mbi Shkoder ende fjetë: mbi Maranaj
qet vetllen kureshtare agimi e hjedh në liqe synin e qetë.
Perhapë lajmin
e zgjimit rrezja e parë të parat përshëndetje dridhen në heshti të letë, e shpejt
në at lavdi dielli, qi e veshë fare Shkodra kumbon me zane, zhurmë e jetë.
E
ai diell prendvere i ri shprazet në shtepija udha e lulishta tue ngjallë ngjyra
e shkendija, tue mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i hollë:
skaj në skaj
si lum gzimi tue rreshqitë në syt e vashave, qeshë, e mbush me dritë kaçurrelat
e tyne kur shkojnë në shkollë.
TREGETARE FLAMUJSH
(Fragment)
-Posi....
u ba Shqipnija. Dalin te marret e vikasin rrnofte Shqiperia! Ti i mencem pergjigje
tue bertit ne kupe te qielles : rrnofte, po, e shpejt me porosite flamuj. Na shkyeju
rrnofte, e ti shit, ban pare tue tregue mbi ndiesit tona. Loje e bukur, por s'te ka
dale.... Gasper Tragaci, leshoi shtizen e u avit kercenueshem kah djali. Flamuri
ra per toke. Hilushi s'luejti vendit. Shikonte syte e ftohte qi leshojshin shkendija
idhnimi. Tregetari u ndal para tij. - Mos me kene hatri i miksis se mocme qi kam
me shpine t'ante, dij une... I riu ia priti - Per hater t'asaj miksije tash
qes bejte me t'u shit flamujt.. Me za qi i dridhej prej pezmit tjetri ia kthei: -po,
zati ti sdin vec me qit bejta. Jeto me prralla, bieru mbas andrrave. Me vjen keq per
gjind tuj se tash i qet ne rruge te madhe, me shka shof une. Hajt, hajt, qit bejta
e duaje Shqipnin: bejtat e Shqipnija kane me te qite ne drite.... U afrue edhe
ma teper e peshperiti si ne nje fishkullime: - U shitne a s'u shitne flamujt, qendroi
a s'qendroi Shqipnija, une kam mjaft shyqyr, me jetue, a more vesh e tash jashte.... -Kadale...
ia priti djaloshi me t'eger e syt i vetuen- dal vete e s'asht nevoja me me qit jashte
ti. Por edhe nje fjale due me t'a thane e te lutem vire ne vesh si at kshill qe
me dhae par ne dugaje. Ti thue se jeton, por rrehesh. Ti je shlye prej numrit
te gjalleve qyshse je ndry ne ket dugaje mbushe me mall. Ky asht vorri yt. E sa per
Shqipni, po te siguroj un se ka me qindrue. Prandej mos ban merak se edhe flamujt
kan me t'u shit krejt, por rueje shpirtin tand mos tia shitish dreqit. E Hilush
Viza doli, lehtesue ne zemer nga ai shfrim, me thith ajer te kulluet n'udhe sepse
era e asaj dugaje i mirrte frymen.
Ernest Koliqi
Nji pishtar i letërsisë e i kulturës shqiptare fiket Nga mons. Josef J.
Oroshi. Nji ndër fatëkeqësitë gati të përgjithta asht se nierzit e mdhaj bahen
aq të nevojshëm në rangun e tyne të përditshëm, saqë dalin vonë në pushim, e nuk arrinë
m’e shfrytësue plotësisht përvojën e tyne të gjatë, më krijime të reja, ose edhe për
t’u dhanë dorën e fundit prodhimeve që ata i dhanë nierzimit. Shum herë ndigjova
nga shqiptarët e Bostonit se Imzot Fan Noli nuk mendonte me vdekë!… pse donte me vijue
punën e tij per t’u lanë sa ma shum breznivet t’ardhëshme. Këtë të vërtetë e shprehë
ma së mirit edhe proverbi popullor: Nik më lanë punët me vdekë! Nji gjerman më thonte
për kanqelarin Adenauer: Sa të largohet nga Kanqellaria, ai vdes. Këta ngjanë sidomos
me nierzit krijimtarë, si në shkencë si n’arte të bukura. Ata e përfillin rangun e
tyne jo vetëm si nji detyrë për t’u krye, por ma tepër si nji vokacjon për t’i kushtue
jetën. Për ta nuk ka matëshmeni, as shmangie flijimesh, çfarëdo qofshin. Poeti lirik
romak thonte për materialistat: Parja siellë unë pares. Anasjelltas asht për shkencëtarët
e artistat: puna u shton unë e punës përherë e ma tepër. Të kallun në psyhen e tyne
për të gjinikue ata çka ne menden tyne asht sajue, sendergjue e shestue per të mirën
e nierzimit, naltësohen n’atmosferat e universalevet, të pamatëshmenisë së kohës e
hapsinës, tue harrue deri ligështinë e natyrës nierzore, së cilës Krijuesi, në setcilin
individ, i ka vu nji cak. Nder këso rrethanash e gjet vdekja papritmas profesor
Ernest Koliqin, Ordinar i Universitetit të Romës për Letersinë Shqipe per ma se tridhetëpesë
vjet. Sheji i sëmundjes hajneshë të zemrës i pat trakllue te dera tash do vjet
ma para. Megjithate, teksa pat dalë në pushim, ai i qe përveshë punës prodhimtare
edhe ma me zell e shpejtësi se para. Si kemi marrë vesht nga miqët, ai punoi atë ditë
ç’nga ora shtatë të mëngjesit e deri n’ora pesë të mbramjes që do t’ishte e mbramja
per të. E ndiente vetin të kënaqun se tash, i shkëputun nga punët e Universitetit,
mund t’i a kushtonte krejtë kohën prodhimit letrar. Dihet se ishte tue pregatitë Antologjinë
e Letërsisë Shqipe (me shkrimtarë të mdhaj e të vogjël), dhe “Memoirs” e veta. Në
mes të kësaj nisme sa të dobishme, aq të nevojshme, vdekja e pamëshrirëshme i a ngrini
dorën tue shterngue penden puntore. Keso çasesh mirë ma kujtojnë elegjitë vajtimore
të malcorevet tona vdekjen e rapsodit të vendit:
Lahuta të pret me i ra Por
gishtat t’u kanë tha
Nuk besohet se gjindet sot gjallë nji si ai, me përvojë
e njoftuni aq të thellë e të gjithanëshme të shkrimtarëvet shqiptarë, që të ndërmarrë
nji nisme sa të guximshme aq edhe të vështirë, përpilimin e Antologjisë Letrare Shqiptare,
me art e paanësi, sidomos në konditat e sotshme, si do të delte nga penda e tij. Nga
vjeti 1955 deri në 1961 paçë fatin të studjoshe n’Universitetin Shtetnor të Romës.
Këtu paçë rasën ta njifshem ma s’afermi të ndiemin profesor. E paçë jo vetëm profesorin
e Letërsisë Shqipe, por edhe drejtor të studjimevet. Njoftunija, dashtnija e depërtimi
me zotësi i shkrimtarëvet të ndryshëm, edhe i dytunorëvet, e sidomos depërtimi i filozofisë
së kangëvet epike shqiptare, në të cilat ai shquente nji “ethos” autokthon të njij
çivilizimit jetik Iliro-Shqiptar, e mbante audjencën e dendun shtang, dhe u jepte
të huejvet me kuptue se edhe Populli Shqiptar e ka dhanë nimesën e vet në brumbosjen
e çivilizimevet të ndryshme Mesdhetare. E njimend edhe specializimi i tij, në doktronimin
e letrësisë, ka qenë mbi Kangët Epike Shqiptare. Pat mbajtë miq personal rapsodët
ma të njoftunit e malevet, si Gjergj Pllumbin e Shalës, Prendush Gegen e Pukës etj.,
e nder meshtarë ma së forti Patër Bernardin Palaj, françeskan, përmbledhës e hulumtues
i madh i Visaret e Kombit. Klasa e tij n’Universitet gjindej gjithmonë e dendun,
jo vetëm me studenta të rregullt, por edhe me intelektual të tjerë, sidomos Arbreshë,
që dishrojshin të kishin njoftuni mbi letërsinë shqipe. Përsa u perket Arbreshëvet
mandej, u ba udhëheqës per dashtninë e ringjalljen e gjuhës shqipe nder të gjitha
koloni. Me anën e studentavet Arbreshë, sikurse me hulumtimet e veta direkte, mblodh
krejtë folklorin e traditat popullore jetike nder fshatet arbreshe. Landa ma e zgjedhuna
e ketyne materjalevet qe përpunue shkencëtarisht, nen drejtimin e tij, nder theza
laurimit në Letrësinë Shqipe, n’Universitetin e Romës. Imzot Fan Noli i pat dhanë
miratimin ma të madhin kësaj punë, pse thonte: Kurr nuk është bër një punë e tillë
ndër Arbreshë. Pjesë ma të zgjedhuna të këtyrne punimevet universitare qenë botue,
gjatë 18 vjetëvet, në revistën zamadhe të letrësisë dhe të kulturës shqiptare, Shęjzat,
themelue e drejtue me zotësi e mbajtë gjithmonë në livel epror gjuhësijet, sikurse
me flijime të mdhaja si ekonomike, ashtu të punës së panderpreme intelektuale të profesor
Ernest Koliqit. Kjo revistë jo vetëm që gëzoi miratimin e pjesës ma të njoftun t’intelektualëvet
shqiptarë në diasporë e të minoriteteve shqiptare, sidomos në Kosovë, por edhe nga
jashtë Vűllaj e Shęjzavet, u përhapën si në Gjermani, Amerikë, Angli e shum universitete
botnore. Per ma teper rreth saj u mblodhen penda nder ma të mirat e diasporës shqiptare,
sikurse penda auktorësh të huej me jehonë nderkombtare, sidomos albanologë e historjanë
gjerman. Me nji fjalë revista Shęjzat qe ba epiqendra e letrësisë e Kulturës Shqiptare,
e në të njëjtën kohë shkollë e Letrësisë Shqiptare të stilit të naltë për rininë në
diasporë dhe, me kufizimet e njoftuna, nder minoritarë. Vetëm breznitë e ardhëshme
kanë per ta gjykue pa-anësi e kanë per t’i dhanë çmimin e meritueshëm kësaj reviste
zamadhe. Kurdo, nëkohën e ardhëshme ata kanë për të ba kërkesa e hulumtime letrare
e kulturore kanë per të gjetë se, në krahasim me botimet e tjera, në krejtë periudhën
ç’nga vjeti 1939 e deri në mbylljen e saj, me vdekjen e krijuesit të saj, më 15 kallnduer
1975, nuk kanë për të gjetë mbrenda kësaj periudhe, botime tjera me përmbajtje letrare
shqipe, vijueshmerisht artistike të stilit të naltë, si Shęjzat, as botim tjetër çfaredo,
të papërziem si kjo revistë në demagogjinë e merzitëshme politike të këtyne trisdhjetë
vjetëvet të fundit. Por këtu ai dijti të përmbahej i tillë. Lirija në krijueshmeni,
dhe universaliteti i artit per të mirën e gjinisë nierzore, janë ligjë të pakapërcyeshme
për artistin e vertëtë. Me vend e pat zgjedhë prof. Karl Gurakuqi, dritë pastë,
titullin e librit komentues me rasën e dhetëvjetorit të parë të revistës Nepër vullajt
e Shęjzavet të cilin e botoi në Romë në 1969. Titulli vetë e përshkruen përmbajtjen
e kopshtit (landës) së Shęjzavet. Jo kopshtë ferrash, pasjonesh nierzore, por vullaj
të njoma e të freskëta që tue u rritë, lulëzojnë dhe në verën e lirisë japin frytet
e bukura e të shishëme per të mirën e nierzimit. Pregatitja dhe prodhimet letrare Prof.
Ernest Koliqi lindi në Shkodrë me 20 maj, 1903, nga nji famije e njoftun tregtare
e këtij qyteti historik Ilir-Shqiptar. Si mbaroi filloret në Kolegjën Saverjane
të Jezuitëvet në Shkodrë, i ati, Shan Koliqi e dergoi n’Italië e Veriut per shkollat
e mesme. Prodhimet e veta poetike në gjuhen italishte i filloi ç’nga rinija. Me
1919 këthen në Shqipni, në Shkodrë, ku Imzot Luigj Bumçi e Luigj Gurakuqi, tue njoftë
në prirje letrare artistike,e nxisin të jepej mbas studjimevet të gjuhës e të veprimatrisë
letrare shqipe. Me 1923, së bashkut me miqt e tij shkodranë, Nush Topallin e Pater
Anton Harapin, themeloi fletoren Ora e Maleve, organ politik i grupit liberal-demokrat,
që drejtohej nga Luigj Gurakuqi. Si Gurakuqi si, ma vonë, At Gjergj Fishta e Dom Ndre
Mjeda, u banë udhëheqësat ma të ngushtit të tij per t’i dhanë hove të reja e përvojë
në letërsinë shqipe. Megjithate, Koliqi qe i pari shkrimtar shkodranë i kohës së vet
që dashtas u largue nga shkodranishtja pak e teper e theksueme nder shkrimtarët e
tjerë të deri atëhershëm. Gjuha e tij ishte ma e pergjithë, prandej ma e pasun, stili
aristokrat, periudhat të skalituna me adjektiva ngjyrëdhanës, i jepshin gjallnin e
valavitje gjuhës e stilit të tij artistik. Në 1924 Ora e Maleve i besoi kryeredaksinë
e asaj fletroje. Po në këtë vjetë thrret Gurakuqi në Tiranë si sekretar privat, dhe
pak ma vonë bahet sekretar i Ministrisë së Mbrendshme, nen Kolonel Rexhep shalën. Ngjarjet
e vjetit 1925 e shtyejnë të kërkojë strehim në Jugosllavi, ku pat rast të thellohej
në poezinë e pasun popullore jugosllave. Me 1928 Koliqin e gjejmë në Bari t’Italisë,
në mes të grupit të mërguemvet shqiptarë Sotir Peci, Bahri Omari, Kost Paftali, Sheh
Karbunara e, ma vonë, në bashkëpunim per veprimtari të shqipes, me Mustafa Krujën
nga Zara. Të parën vepër botoi Koliqi në Tiranë, në vjetin 1924. Me pseudonymin
Borizani botoi shum poezina në Lirija Kombëtare të Gjenevës, drejtue nga dr. Omer
Nishani. Por vepra që e paraqiti shkrimtar të dorës së parë të shqipes qe vëllimi
i novelavet Hija e Maleve botue me 1929 në Zara. Shkruesit të këtyne rreshtavet i
kujtohet mirë leximi i parë i këtij librit. Në Shkodrë, por me te, dhe nji stil i
ri që bante gjuhen ma të lehtë, ma t’ambël, ma lakuese, të pasun e tërhjekëse, n’afërsi
me gjuhët e mdhaja botnore, zhvillue me shekuj para sonës, për shprehjen e artit. Po
në këtë vjetë ai këthehet në Shqipni, ku mëson letërsinë shqipe, ma para në shkollën
tregtare të Vlonës e, ma vonë në Liceun Shtetnor të Shkodrës. Shum nga nxanësit e
tij u banë shkrimtarë të vlefshëm të shqipes e t’arsimit shqiptar si në Shqipni, si
edhe per nji kohë të shkurtë por të vlefshme, në Kosovë. Me 1933 dha dorëheqje
nga arsimi per të shkue n’Universitetin e Padovës, n’Itali per të vazhdue studjimet. Me
1936 u emnue Lektor i Shqipes pranë atij Universiteti, per Kathedrën e Albanologjisë
që drejtohej nga glotologu i famshëm Carlo Tavagliani. Me 1937, u dokturue, tue
mprojtë thezën: Epika Popullore Shqipe. Po në këtë kohë u themelue në Romë, n’Universitetin
Shtetnor Selija e Albanologjisë. Me 1939 qe emnue Ordinar i kësaj Selije, ku qenroi
deri sa doli ne pensjon, me përjashtim të njij periudhet të shkurtë. E njimend, nga
vjeti 1939 deri në fund të vjetit 1942 ai drejtoi Ministrinë e Arsmimit në Shqipni.
Megjithse koha dhe rrethanat ishin ato që njifen, nen nji okupim, asgjamangut prof.
Koliqi dijti t’i shfrytësonte të dyja. Nen Ministrinë e Arsimit t’atëherëshme u botuen
tekste shkollor shqipe e libra, ma tepër se ç’nga vjeti 1912 e deri n’atë kohë. Por
merita ma e madhja e këtij dikasterit t’Arsimit ka qenë hapja e shkollavet shqipe
për të parën herë, ndër krahinat e ndryshme kosovare. Kosovarët vetë e pohojnë se
kjo nisme, e fillimit të shkollës shqipe në Kosovë, nuk mund të quhet as nji rilindje,
pse çka nuk ka eksistue kurr, nuk rilindë, por nji lindje e vertete historike per
nji popullësi prej ma se nji milion frymësh, përba prej analfabetësh, ma se 90 %.
“Nuk kishte nji mësues, profesor, gjygjtar, avokat, doktor mdeicije, me nji fjalë
nuk kishte asnji person prej kombësisë shqiptare në profesjonin intelektual” na thotë
dr. Rexhep Krasniqi në nji artikull në nr. e fundit të Shęjzavet, ku përshkruenë mjerimin
e terrësinavet të Mes Jetës ku i kishin lanë regjimet monorkike jugosllave t’atyne
kohëvet. Ky qe vetë dishmitar i asaj gjendje, derisa qe ngarkue nga vetë Ministri,
prof. Koliqi, Komisar i Ministrisë per Internatin e Prishtinës, që do bahej çerdhja
e arsimtarëvet e arsimtarevet të ma vonëshme. Prap po i lamë fjalën dr. Krasniit
nga i njajti artikull: “Para se të nisej në krye të detyrës (per Kosovë) Z. Krasniqi
pat nji bashfjalim të gjatë me prof. Koliqin, i cili, nder të tjera udhëzime, shquejti
tri pika me ranësi të posaçme: 1) Misnitrija e Arsimit ven bujarisht në dispozicjon
mjete financjare dhe material të ndryshëm për ekuipazhimin e shkollës dhe t’Internatit,
si dhe per ushqim e veshëmathje të studentavet bursista; 2) Mësimi i gjuhës shqipe
do të kishte prioritet mbi të gjitha landët e tjera, mundësisht me nga dy orë të përditshme
per të gjitha klasat, dhe po per këte qellim ai i porositi që: 3) Studentat e kesaj
shkolle nuk do të kishin nevojë të marrin pjesë n’organizimin e rinisë fashiste, siç
ishte gjendja në Shqipninë e vjetër” (Shęjzat, XVIII, 1974, Nr. 1-10, fq. 10). Bursistat
e Internatit ishin 200, të gjith me bursa qeveritarem, dhe drejtohej nga prof. Vasil
Andoni. Në dritën e sotëshme, besoj se gjithkush e kupton randësinë e kësaj nisme
historike. Per ma tepër, po gjatë asaj kohe, themeloi, bashkë me Mustafa Krujën
dhe Prof. At Zef Valentinin, Institutin e Studjimevet Shqiptare në Tiranë, i cili
përmblodh në gjinin e vet shkrimtarët e poetët ma të njoftunit në botën Shqiptare.
Ma
vonë ai e la Ministrinë e Arsimit e kohën e punën ia kushtoi krejtësisht këtij Institutit. Mbarimi
i Luftës së Dytë Botnore rishtas e gjenë prof. Koliqin tue dhanë mësime në Romë, si
titullar i Kathedrës s’Albanologjisë n’Universitetin Shtetnor të këtij kryeqytetit. Me
1957, me dekret të Kryetarit të Republikës Italjane, Kathedra e Shqipes pranë këtij
Universitetit, per njohje prestizhit, u naltue n’Institut Studjimesh Shqiptare. Botimet
ma të njoftuna të Koliqit në Letërsi janë: nji vëllim vjerrshash me titull Gjurmat
e Stinvet (1934); nji vëllim novelash Tregtar Flamujsh (1935). Porse aktiviteti
i tij letrar gjindet sidomos nder të përkohshme të ndryshme, si në Hylli i Dritës,
Leka, Minerva, Illyrija- që drejtohej nga Asim Jakova, -Gazeta Shqiptare, Ora e Malevet,
etj.; Studimev Letrare mbi dy Kolegjat shkodranë, të Jezuitëvet e të Françeskajvet.
Mbi poetët Simbolista të Flandrës, Mbi Reflekset Lindore në Letërsinë Shqipe; Mbi
Artin Krijimtar të Rapsodvet të Malevet të Veriut të Shqipnisë. Nder këto vjetët
e fundit botoi romanxin Shija e bukës së mbrume sikurse vëllimet me nji varg poemthash
në prozë: Pasqyra e Narçizit e Kangjelat e Rilindjes në poezi, Symfonija e Shqipevet
perkthye anglisht nga dr. Anesti Andrea. Koliqi shkroi shum edhe në gjuhën italishte,
tue përdorë edhe në këtë gjuhë gjithnji thematikë shqiptare, për t’u ba të njoftun
të huejvet shpirtin e karakteristikat shqiptarit. Nder këto vepra spikasin: Epica
Popolare albanese (1937): Poesia popolare Albanese (1957); Antologia della Lirica
Albanese (1963). Menjiherë mbas botimit autori ia dhuroi të nenshkruemit kopjen me
këto fjalë: “Të Përndertit ... kët perpjekje me u a paraqitë bukurisht të huejvet
anat ma njerzore të fisit arbnuer, me dashuni, vëllaznim e nderim i a dërgon. E.K.” Ky
vëllim 320 faqesh, qe komentue, në stil e terna eprorë, si nimesë Civilizimit Medhetar,
në nji artikull dy shtyllash në Giornale d’Italia (shkurt, 4-5, 1964), shkrue nga
nji nder klasicistat ma të mdhajt e Evropës, Ettore Paratore, autor e Ordinar i Letërsisë
Latine n’Universitetin Shtetnor të Romës. Ky pat zgjedhë e botue n’atë artikull pjesën
e njij poezie origjinale të ndiemit autor, nji nder ma të bukurat e tija, me titull
Estrema Visione. (Vegim i mbram). Në këtë poezi lirike autori përshndet per të mbramen
herë vorret e të parëvet e Atdheun, i sigurtë se nuk do ta shifte ma per së gjallit,
si ngjau: Quando con un frullar di trepide ali queste palpebre, stanche di
luce sempre effusa sul dolore, mi chiuderai con un materno gesto: mi sembrerŕ
di risentir sul volto il delicato tocco d'una rama dei boschi , delle dita
vegetali dei boschi d'Albania, dita di fresche foglie asperse di rugiada, le
lagrime del nostro cielo, aulenti, sudor segreto della nostra terra, unico refrigerio al
divorante ardore che mi consuma questa argilla umana, dove rivive e soffre la
cenere degli avi: ti seguirň spedito, tacita condottiera, sopra il sentiero
aereo che conduce al limitare cerulo della Gran Luce che tu ci riveli: pago
se, prima di varcar le astrali alte frontiere e sciogliermi da questa umana
argilla che m'inceppa mi mostrerai lontano nei cieli, fra la bruma dei
miei terrestri di' volti al tramonto, le montagne natali alfine circonfuse
da un fiammante vel di libere aurore. Përkthime
Prof.
Koliqi zen mandej nji vend kryesisht me randësi si përkthyesi ma kompetent që patëm,
nga italishtja e frengjishtja në shqip, sikurse nga shqipja n’italishtën. Qe i pari
që përballoi përkthimin e poetëvet të mdhaj, si Dante Aligheri, Petrarca, Aristo Tasso,
Foscolo, Carducci, Pascoli, D’Annuzio, Baudlaire, Maeterlinck, Verhaeren etj. Per
çdo shkrimtar krijimtar, si Koliqi, asht ma vështirë me sjellë në nji shqipe të kulluet
e artistike të këtillë poet, se me krijue nji vepër origjinal. Ndoshta fort pak
shkrimtarëvet shqiptarë u heci fati si prof. Koliqit, që të kishte si karrierrë jetësore,
ma tepër në disporë, arsimin e naltë të Letravet Shqipe. Kjo ka qenë nji fatlumsi
per ate, sikurse per Letersinë Shqipe. Në dritën e sotëshme, e, nëse sot e kur veprat
e shkrimet e tija do të mbidhen e të botohen në tanësi, prof. Koliqi pa dyshim mbetet
shkrimtari origjinal ma i madhi i periudhës së tij, mbrenda e jashtë Shqipnijet. Me
qinda nxansa Arbreshë, shqiptarë e italjanë kanë ndjekë mësimet e tija, n’Univeristetin
e Romës, dhe, si u tha ma nalt, shum prej sish janë doktorue, tue rrahë thematike
Albanologjijet. Ma se katerdhetë theza laurimit pasunojnë me landë letrare, historike
e gjuhësore arkivat e Institutit të Studjimevet Shqiptare, që ai themeloi dhe drejtoi
me aq zotësi pranë Universitetit të Romës. Në këtë mënyrë prof. Koliqi i ka pregatitë
nji brezni të rë, jashta Atdheut, Letërsisë Shqipe. Besojmë se, sot per sot, kurrkujt
nuk ibjen barra ma e randë se Institutit të Albanologjisë n’Universitetin e Romës
dhe Qendres Nderkombëtare të Studimevet Shqiptare të Palermos per botimin në tanësi
të vepravet e të dorëshkrimvet letrare të prof. Koliqit. Do t’i bajshin sherbimin
ma të madhin letrësisë e kulturës shqiptare në diasporë, dhe do t’ishte nderimi e
monumenti ma i madhi që do t’i bajshin përkujtimit të Tij. Prof. Koliqi qe i pari
që hapi periudhën e prozës artistike të letërsisë shqipe, në të cilën zen vend mbinominativat,
adjektivi me fuqinë kromatike të piktorit, gërshetue me jehonat e ambla të muzikantit.
Gjuha e tij asht zhurmuese si prrojet e lumejt shkallmuesa; asht si curili i kronit
të kaltert e të pameshëm që në verën rreshkuese me puhinë freskuese, grishë shtektarin
me u flladitë, dhe dashtë e padashtë, me pi në te.
Per Mikun e katerdhetë vjetëvet
dhe viganin e Letravet Shqipe, mund të thomi çka la shkrue per veti poeti latin, Horaci:
Non omnis moriar. Mars, 10, 1975.