Nền thần học đích thật bắt nguồn từ tình yêu Thiên Chúa và dẫn đưa chúng ta đến chỗ
kết hiệp với Thiên Chúa
”Nền thần học đích thật bắt nguồn từ tình yêu Thiên Chúa chứ không phải từ sự kiêu
căng của lý trí. Ai yêu mến thì ngày càng muốn hiểu biết Người được yêu hơn. Biết
rằng Chúa Kitô đã chết ”vì chúng ta” nhất thiết trở thành lòng mến, tình yêu, chứ
không chỉ là sự hiểu biết của trí tuệ”.
Đức Thánh Cha đã khẳng định như trên
trong buổi tiếp kiến chung hơn 20.000 tín hữu và du khách hành hương năm châu tại
quảng trường thánh Phêrô sáng thứ tư 17-3-2010.
Trong bài huấn dụ Đức Thánh
Cha đã đề cập tới các khác biệt và các tương đồng giữa hai vị thánh đồng thời là hai
thần học gia lớn của Giáo Hội sống hồi thế kỷ XIII: đó là thánh Bonaventura thuộc
Dòng Phancxicô và thánh Toma thành Aquino thuộc Dòng Đa Minh. Hai vị thánh thuộc các
Dòng Khất Thực này đã canh tân toàn Giáo Hội với linh đạo tươi mát của các vị và lôi
kéo biết bao nhiêu môn sinh. Cả hai vị đều phục vụ Giáo Hội với sự tận tụy, say mê
và lòng yêu mến đến độ đều đã được mời tham dự Công Đồng Chung Lyon năm 1274 và qua
đời cùng năm đó: thánh Đa Minh trên đường đến Lyon còn thánh Bonaventura trong khi
Công Đồng còn đang nhóm họp. Tượng của hai vị được đặt trên hai cánh của quảng trường
thánh Phêrô.
Tiếp đến Đức Thánh Cha đã nêu bật vài điểm khác biệt trong cách
thế hai vị quan niệm về thần học. Thánh Toma suy tư về hai khía cạnh đối chọi nhau
của thần học: một khía cạnh thực tiễn một khía cạnh lý thuyết.
Trong chiều
kích thực tiễn thần học là việc suy tư về đức tin và mục đích của đức tin là để cho
con người trở nên tốt lành hơn và sống theo ý Thiên Chúa. Trong chiều kích lý thuyết
thần học tìm hiểu biết Thiên Chúa ngày càng nhiều hơn. Chúng ta là công trình của
Thiên Chúa và Thiên Chúa hoạt động trong chúng ta. Nhưng thánh Toma nhấn mạnh vị thế
của sự hiểu biết.
Để trả lời câu hỏi thần học là một khoa học lý thuyết hay
thực tiễn thánh Bonaventura phân biệt ba chiều kích: giữa chiều kích lý thuyết và
thực tiễn còn có chiều kích khôn ngoan nữa và thánh nhân khẳng định rằng sự khôn ngoan
gồm tóm cả hai khía cạnh kia. Sự khôn ngoan tìm kiếm việc chiêm niệm là hình thức
cao nhất của sự hiểu hiết và nhất là có mục đích làm cho chúng ta trở nên tốt lành.
Đức tin là trong trí tuệ, nhưng đến độ khơi dậy lòng mến. Thí dụ: hiểu biết rằng Chúa
Kitô đã chết ”vì chúng ta” không chỉ ở trong sự hiểu biết mà cần phải trở thành ”lòng
mến, tình yêu” (Proemium in I Sent., q.3).
Thánh nhân kể ra một số thái độ
làm thần học thịnh hành thời bấy gìơ trong đó có thái độ bạo lực đối với Lời Chúa,
không lắng nghe nhưng phân tích Lời Chúa đến độ để cho lý trí làm trống rỗng đức tin.
Thế rồi trong việc làm thần học còn có thái độ ngạo mạn kiêu căng của lý trí tự đặt
mình trên Lời Chúa. Nhưng thần học đích thực, công việc lý trí của thần học tốt lành
đích thực có một nguồn gốc khác không phải là sự kiêu căng của lý trí. Và Đức Thánh
Cha quảng diễn thêm điểm này như sau:
“Ai yêu mến thì càng ngày càng luôn
muốn hiểu biết người yêu hơn; thần học đích thực không dấn thân lý trí và sự kiếm
tìm của nó được thúc đẩy bởi lòng kiêu căng, nhưng là sự dấn thân của lý trí được
thúc đẩy bởi tình yêu của Đấng nó đã trao ban sự đồng ý” (Proemium in I Sent., q.2)
và muốn hiểu biết người yêu hơn: đó là ý hướng nền tảng của thần học. Như thế sau
cùng đối với thánh Bonaventura tình yêu chiếm chỗ tối thượng.
Hậu qủa là định
nghĩa khác biệt mục đích tối hậu của cuộc sống con người. Đối với thánh Toma mục đích
tối cao của cuộc sống là nhìn thấy Thiên Chúa. Trong cử chỉ đơn sơ của việc nhìn thấy
Thiên Chúa có giải pháp cho mọi vấn đề: chúng ta hạnh phúc, và không cần gì khác nữa.
Đối với thánh Bonaventura ước muốn tối hậu của con người, trái lại, là yêu mến Thiên
Chúa, là sự gặp gỡ và kết hiệp tình yêu của Thiên Chúa và tình yêu của chúng ta. Đó
là định nghĩa toàn vẹn nhất niềm hạnh phúc của chúng ta.
Trong chiều hướng
đó có thể nói rằng phạm trù cao nhất đối với thánh Toma là sự đích thật, trong khi
đối với thánh Bonaventura là sự thiện. Thật ra không só sự đối nghịch giữa hai bên.
Vì đối với cả hai sự thật cũng là sự thiện và sự thiện cũng là sự thật; nhìn thấy
Thiên Chúa là yêu mến và yêu mến là nhìn thấy.
Suy tư thần học của thánh Bonaventura
khởi hành từ gương sống của thánh Phanxicô, người đã chứng minh cho thấy quyền tối
thượng của tình yêu với toàn cuộc sống của mình. Thánh Phanxicô đã là hình ảnh sống
động và say mê của Chúa Kitô và đã khiến cho hình ảnh của Chúa Kitô hiện diện trong
thời người và thuyết phục người thời đó bằng cuộc sống chứ không bằng lời nói. Nhưng
để có thể hiểu ”quyền tối thượng của tình yêu” cần phải chú ý tới một nguồn tài liệu
khác nữa: đó là các bút tích của một thần học gia Siriac thuộc thế kỷ thứ VI gọi là
Dionigi Giả, ẩn mình dưới tên gọi Dionigi Aeropagita là người đã tạo ra một nền thần
học phụng vụ và một nền thần học thần bí nói nhiều về các thiên thần. Các bút tích
của ông được dịch ra tiếng Latinh hồi thế kỷ thứ IX. Và vào thời thánh Bonaventura,
tức thế kỷ XIII, có một bản dịch mới khiến cho thánh nhân và các thần học gia thời
đó chú ý.
Dionigi Giả nói về chín phẩm thiên thần có tên trong Kinh Thánh,
từ các thiên thần đơn sơ cho tới các Seraphim. Thánh Bonaventura giải thích chín phẩm
thiên thần ấy như là chín bậc thang của lộ trình dẫn đưa con người lên tới sự hiệp
nhất với Thiên Chúa. Và thánh Phanxicô thành Assisi thuộc phẩm trật cao nhất là Seraphim,
thuộc ca đoàn các Seraphim, nghĩa là lửa tinh tuyền của tình yêu. Bậc cuối cùng đó
là ơn đặc biệt Thiên Chúa ban chứ không thuộc trật tự pháp lý.
Ngoài ra thánh
Bonaventura còn tìm thấy một nhân tố quan trọng khác nữa trong bút tích của Dionigi
Giả. Trong khi đối với thánh Agostino trí tuệ, sự nhìn xem với lý trí và con tim là
phạm trù cuối cùng của sự hiểu biết, thì Dionigi Giả tiến thêm một bước nữa: trên
con đường tiến lên với Thiên Chúa ta có thể đạt tới một điểm, trong đó lý trí không
trông thấy nữa. Nhưng trong đêm tối của tri tuệ tình yêu vẫn còn trông thấy những
gì mà lý trí không đạt tới được. Tình yêu trải dài và vượt xa hơn lý trí, trông thấy
nhiều hơn và tiến sâu hơn vào trong mầu nhiệm của Thiên Chúa. Đức Thánh Cha nói quan
điểm này hấp dẫn thánh Bonaventura và ngài giải thích thêm:
Chính trong đêm
tối của Thập Giá hiện ra tất cả sự cao cả lớn lao của tình yêu Thiên Chúa; nơi đâu
lý trí không trông thấy nữa, thì tình yêu vẫn trông thấy. Khi đọc một cách hời hợt
các lời kết thúc tác phẩm ”Lộ trình của trí tuệ trong Thiên Chúa” xem ra diễn tả lòng
đạo đức thái qúa không có nội dung, nhưng nếu đọc trong ánh sáng của nền thần học
Thập Giá của thánh Bonaventura, thì chúng là một diễn tả trong sáng và thực tế của
nền tu đức Phan Sinh. ”Nếu giờ đây bạn khao khát biết con đường tiến lên với Thiên
Chúa xảy ra làm sao, thì hãy hỏi ơn thánh chứ đừng hỏi giáo thuyết, hãy hỏi ước muốn
chứ đừng hỏi trí tuệ; hãy hỏi lời cầu rên rỉ chứ đừng hỏi việc nghiên cứu chữ viết...
đừng hỏi ánh sáng, nhưng hãy hỏi lửa đốt cháy tất cả và đem tất cả vào trong Thiên
Chúa” (VII, 6). Tất cả những điều này không chống lại trí tuệ cũng không chống lại
lý trí: nó giả thiết con đường của lý trí, nhưng đưa lý trí lên cao vào trong tình
yêu của Chúa Kitô chịu đóng đanh. Với sự biến đổi của sự thần bí của Dionigi Giả thánh
Bonaventura đứng ở điểm khởi đầu của một trào lưu thần bí lớn đã nâng cao và thanh
tẩy tâm trí con người rất nhiều: đó là một đỉnh cao trong lịch sử tinh thần con người.
Nền thần học của Thập Giá nảy sinh từ sự gặp gỡ của nền thần học của Dionigi Giả và
nền tu đức Phan Sinh không khiến cho chúng ta quên rằng thánh Bonaventura chia sẻ
với thánh Phanxicô tình yêu đối với thụ tạo, niềm vui đối với vẻ đẹp nơi thụ tạo của
Thiên Chúa.
Đối với thánh Bonaventura toàn cuộc sống chúng ta là một lộ trình,
một cuộc hành hương tiến lên với Thiên Chúa. Chỉ với sức loài người chúng ta không
thế lên cao với Thiên Chúa, vì thế phải cần lời cầu nguyện. Như thanh Bonaventura
đã nói: ”Lời cầu nguyện là bà mẹ và nguồn gốc việc nâng lên cao của hành động đưa
chúng ta lên cao”.