Odległa Indonezja
kojarzy się najczęściej z pięknymi plażami i egzotyką tysiąca wysp. Po ataku terrorystycznym,
którego jesienią 2002 roku na wyspie Bali dokonali islamscy fundamentaliści, wiele
osób usłyszało po raz pierwszy, że Republika Indonezyjska jest najliczniejszym krajem
muzułmańskim. Według spisu ludności z 2000 roku kraj ten zamieszkiwało ponad 240 milionów
obywateli, z czego 86% stanowili wyznawcy islamu, przede wszystkim sunnici związani
z szaficką szkołą prawną. Pozostała część populacji to hindusi, buddyści, protestanci
i katolicy.
Jednak Indonezja zasługuje na uwagę nie tylko z powodów demograficznych,
ale ze względu na specyficzny charakter istniejącego tam islamu, który jest bardziej
tolerancyjny niż ten na Bliskim Wschodzie. Dla wielu obserwatorów, również muzułmańskich,
kraj ten jest przykładem połączenia islamu z demokracją.
Islamizacja Indonezji
nie jest dobrze udokumentowana, ale wiadomo, że ważną rolę w tym procesie odegrali
mistycy muzułmańscy towarzyszący kupcom handlującym na Wschodzie. W przeciwieństwie
do ekspansji islamu na Bliskim Wschodzie, czy nawet w Indiach, gdzie podbój stanowił
jeden z głównych elementów zdobywania nowych terenów i wyznawców, w Indonezji proces
ten dokonał się pokojowo.
Muzułmanie dotarli na obszary obecnej Indonezji w
XIII wieku, zakładając pierwsze sułtanaty. W XV wieku islam – wraz z indyjskimi i
arabskimi kupcami – pojawił się na Sumatrze, a na początku XVI stulecia objął wpływami
Jawę. Wielu tamtejszych władców i ich podwładni dobrowolnie przyjmowali islam, który
w XVII i XVIII wieku rozprzestrzenił się na pozostałe wyspy archipelagu.
Przez
długi okres czasu Indonezja była holenderską kolonią. W walce o niepodległość wzrosło
znaczenie islamu jako elementu kształtującego tożsamość narodową. Nie znalazło to
jednak wyrazu w konstytucji powstałej w 1945 roku. Chrześcijańska mniejszość zagroziła
wtedy separacją, jeśli w dokumencie pojawią się silne akcenty muzułmańskie. Islam
nie jest więc religią państwową. Zgodnie z obowiązującą w Indonezji koncepcją ideologiczną,
tzw. Pancasila (pięć zasad), islam jest jedną z pięciu uznawanych religii
(obok chrześcijaństwa, w którym wyróżnia się podział na protestantyzm i katolicyzm,
buddyzmu, hinduizmu i konfucjanizmu).
Na specyfikę islamu indonezyjskiego wpływa
również różnorodność kierunków i ugrupowań muzułmańskich. Z jednej strony mają one
charakter modernistyczny, sięgając do tradycji egipskich ruchów reformatorskich z
początku XX wieku. Ten rodzaj islamu zadomowił się przede wszystkim w miastach i na
wybrzeżu, a muzułmanów tego typu nazwano abangan. Z drugiej strony aktywny
jest islam ortodoksyjny, tzw. santri, wyznawany głównie na prowincji. W obu
kierunkach działają liczne organizacje. Muzułmanie ortodoksyjni zjednoczyli się w
powstałej w 1926 roku Nahdatul Ulama, która liczy ok. 40 milionów członków.
Natomiast do Muhammadijji, skupiającej w swych szeregach bardziej umiarkowanych
muzułmanów, należy ich ponad 20 milionów. Interpretacja islamu zależy wiec od regionu
i przynależności etnicznej wyznawców.
Również w Indonezji znajduje odbicie
trwające od drugiej połowy XX wieku ożywienie islamu, które nie jest wolne od konfliktów
natury religijnej. Na przełomie XX i XXI wieku wzrosło znaczenie partii i ruchów islamskich.
Mimo swej długiej historii ruchy te stanowią w Indonezji zjawisko marginalne, aczkolwiek
zauważalne ze względu na dokonywane ataki terrorystyczne i tworzony wokół nich szum
medialny. Ruchy te są krytykowane przez resztę społeczeństwa, ale podobnie jak w całym
świecie islamu głos środowisk umiarkowanych jest mało słyszalny.
Głównym problemem
w tym wielkim kraju wyspiarskim są konflikty regionalne, stanowiące spuściznę po długoletnich
rządach prezydenta Suharto. Mając na celu zatrzymanie procesów demokratycznych, zwolennicy
starego reżimu doprowadzali często do zaognienia sytuacji, organizując grupy muzułmańskich
bojówkarzy przeciwko chrześcijańskiej mniejszości.
W kontekście indonezyjskim
relacje religii i państwa są bardzo kompleksowe i zróżnicowane. Nasilają się próby
wprowadzenia prawa islamskiego, choć ich zwolennicy nie znajdują jeszcze poparcia
w całym społeczeństwie. Stopniowo przybywa jednak prowincji, gdzie podstawą prawodawstwa
jest szarijat. Na przykład z autonomicznego regionu Aceh (gdzie prawo to obowiązuje
od 2003 roku) dochodzą informacje o stosowaniu przepisów i kar według prawa islamskiego
(na przykład: publiczna chłosta, działalność policji obyczajowej czy zakaz sprzedaży
alkoholu). Z drugiej strony wzrasta liczba środowisk opozycyjnych (intelektualistów,
artystów i organizacji kobiecych), które występują przeciw radykalizacji muzułmańskich
środowisk ortodoksyjnych.
Obraz islamu indonezyjskiego wzbogacają również liczne
bractwa sufickie, z których najbardziej znane to: sadilijja i kadarijja.
Bogactwem islamu w Indonezji jest więc jego wielokulturowość i tolerancja. Pozostaje
żywić nadzieję, że nie zniszczą tego radykalne ruchy fundamentalistyczne.