Nền kinh tế dân sự và tình liên đới huynh đệ

Phỏng vấn ông Stefano Zamagni, chuyên viên kinh tế, về nền kinh tế dân sự và nguyên tắc của tình huynh đệ liên đới

Sau hơn một năm bị khủng hoảng và thụt lùi trầm trọng, hệ thống kinh tế tài chánh xem ra bắt đầu sáng sủa hơn một chút. Nó đã cống hiến cho hàng lãnh đạo chính trị kinh tế xã hội dịp suy tư trở lại mô thức tài chánh kinh tế thịnh hành trong thế giới tư bản cho tới nay, đồng thời cũng giúp mọi người nhận ra sự giòn mỏng và các thiếu sót của nó. Từ đó nhiều chuyên viên kinh tế đã đề ra các mô thức mới, bằng cách trở về với một số nguyên tắc đã được trình bầy trong qúa khứ, điển hình như nguyên tắc tình huynh đệ và liên đới của nền kinh tế dân sự.

Trong thời gian qua hai chuyên viên kinh tế Luigino Bruni, giáo sư kinh tế đại học Milano Bicocca và giáo sư Stefano Zamagni, giáo sư kinh tế đại học Bologna trung bắc Italia, đã cho ấn hành cuốn ”Từ điển kinh tế dân sự” từ A tới Z. Cuốn sách này đang lôi kéo sự chú ý của các đại học Hoa Kỳ.

Sau đây chúng tôi xỉn gửi tới qúy vị và các bạn bài phỏng vấn ông Stefano Zamagni, giáo sư kinh tế, về nền kinh tế dân sự và nguyên tắc của tình huynh đệ liên đới.

Hỏi: Thưa giáo sư Zamagni, tại sao cuốn từ điển kinh tế này lại là một đóng góp đặc thù của các chuyên viên Italia?

Đáp: Lý do dễ hiểu bởi vì nền kinh tế dân sự là một sáng chế của Italia. Kiểu nói này xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1754, khi vua Federico II của Napoli là Bartolomeo Intieri, giao cho đức viện phụ Antonio Genovesi, môn sinh của Giambattista Vico, ghế dậy môn ”Cơ khí và thương mại”, và viện phụ Genovesi bắt đầu dậy về kinh tế dân sự, cũng là tựa đề cuốn sách viện phụ cho xuất bản năm 1765.

Hỏi: Khi duyệt xét các sách kinh tế tiếng Ý cũng như tiếng ngoại quốc người ta ít tìm thấy từ ”dân sự”, tại sao vậy thưa giáo sư?

Đáp: Vì kiểu nói ”kinh tế dân sự” biến mất vào cuối thế kỷ thứ XVII. Nó đã được thay thế bằng kiểu nói ”kinh tế chính trị” của ông Adam Smith. Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là ”Sự giầu có của các quốc gia”, xuất bản năm 1776. Nó không chỉ diễn tả việc thay đổi ý nghĩa mà cũng diễn tả sự thay đổi mô thức nữa.

Hỏi: Có sự khác biệt nào giữa ”kinh tế dân sự” và ”kinh tế chính trị” hay không, vì cho tới nay nền kinh tế thống trị vẫn là nền kinh tế chính trị. Thế còn nền kinh tế dân sự thì đâu không thấy thưa giáo sư?

Đáp: Kinh tế chính trị dựa trên hai cột trụ chinh: đó là nguyên lý của sự trao đổi các vật tương xứng với nhau, từ đó phát xuất ra sự hữu hiệu; và nguyên tắc thứ hai là nguyên tắc tái phân phối, để bảo đảm cho sự công bằng. Kinh tế dân sự còn thêm vào đó một nguyên tắc thứ ba nữa: đó là nguyên tắc của sự hỗ tương. Sự khác biệt nằm ở đây. Cần phải thực hiện tình huynh đệ giữa con người với nhau trong các tương quan trao đổi. Như thế kinh tế dân sự bao gồm cả kinh tế chính trị, nhưng không ngược lại. Và tư tưởng kinh tế Italia là điển hình như tư tưởng của ông Luigi Einaudi, là người đã luôn luôn duy trì lập trường này, khác với truyền thống của người Anglosaxon được hướng dẫn bằng khẩu hiệu ”làm ăn là làm ăn”.

Hỏi: Giáo huấn xã hội của Hội Thánh lấy lại truyền thống kinh tế này của Italia có đúng thế không thưa giáo sư?

Đáp: Đúng thế. Giáo huấn xã hội của Hội Thánh không chống lại tư bản hay thị trường, như nhiều lần người ta vẫn thường nghe nói một cách sai lầm. Giáo huấn xã hội của Hội Thánh cũng không ủng hộ chế độ tập thể. Đúng hơn nó lựa chọn nguyên tắc của tình huynh đệ được lý thuyết hóa bởi nền kinh tế dân sự, và nhờ nó mà nền kinh tế dân sự thắng vượt được nền kinh tế chính trị, trong nghĩa nó hội nhập chứ không chống đối. Chính thông điệp ”Bác ái trong chân lý” trong đó từ chủ nghĩa tư bản không xuất hiện, lồng khung vào trong môi trường này và tái chiếm lại ý niệm về nền kinh tế dân sự. Và nó được coi như là cách mạng trong khung cảnh của cuộc khủng hoảng tài chánh kinh tế hiện nay, ngay trong lúc người ta bắt đầu thảo luận về chính các nền tảng của chủ nghĩa tư bản.

Hỏi: Giáo sư có nghĩ rằng tại thị trường chứng khoán Wall Street hay tại trường dậy kinh tế thuộc đai học Harvard hay Luân Đôn, có người sẵn sàng thảo luận trở lại khung ý niệm của thuyết kinh tế hay không?

Đáp: Trong các ngày này người ta đang thu thập các chữ ký do ông Paul Krugman, giải thưởng Nobel kinh tế phát động ngày mùng 3-9-2009 trên tờ New York thời báo. Ông Krugman cho rằng một trong những lý do gây ra cuộc khủng hoảng tài chánh kinh tế hiện nay trên thế giới đó là mô thức thống trị trong các nghiên cứu kinh tế. Đã có 1.550 chuyên viên kinh tế nổi tiếng toàn thế giới ký tên. Điều này có nghĩa là gì? Nó có nghĩa là sau cùng người ta nêu vấn nạn liên quan tới các hạn hẹp của mô thức đã cai trị lãnh vực kinh tế tài chánh từ thời Adam Smith cho tới nay.
 
Hỏi: Thế thì đâu là các hạn hẹp của mô thức tài chánh kinh tế đã thống trị thế giới cho tới nay thưa giáo sư?

Đáp: Hạn hẹp thứ nhất đó là nó đã tách rời nguyên tắc tương ứng khỏi hai nguyên tắc kia như đã trình bầy trên đây. Hạn hẹp thứ hai đó là sản xuất ra một mô thức trợ cấp xã hội không thể chịu đựng nổi nữa, vì nó áp dụng việc tái phân phối một cách vô danh, biến con người ta trở thành ”tùy thuộc”, ”được trợ giúp”, và trái lại đã không áp dụng sự tương ứng trợ giúp nhau là điều luôn luôn có tính cách bản vị giữa cá nhân với cá nhân. Sau cùng từ thời Adam Smith thị trường và dân chủ bị tách rời khỏi nhau. Ngày nay chúng ta biết rằng mô thức này không còn hoạt động được nữa: nền kinh tế dân sự chỉ hoạt động khi được lồng khung vào trong một môi trường dân chủ. Nghĩa là nền dân chủ không thể chỉ được áp dụng vào lãnh vực chính trị, mà phải được áp dụng vào trong cả lãnh vực kinh tế nữa. Và điều này cho phép diễn tả ra qua các sức mạnh sáng tạo của xã hội dân sự, chẳng hạn như các tổ chức không lợi nhuận và thế giới hợp tác xã. Tôi đang nghiên cứu ”thuyết của việc đầu tư hợp tác xã”, chính là để trao ban cho thế giới này chính phẩm giá của việc đầu tư tư bản. Đầu tư để sinh lợi hầu tương trợ lẫn nhau trong tình huynh đệ chia sẻ, chứ không phải để khai thác bóc lột nhau và chỉ nhắm tới lợi nhuận cá nhân, mà không kể gì tới phẩm giá con người và công ích.

Hỏi: Giáo sư đã tái chiếm lại ý niệm về nền kinh tế dân sự khi nào?

Đáp: Tôi đã tái chiếm lại ý niệm về nền kinh tế dân sự với ba nguyên tắc quân bình vào thập niên 1990, khi tôi bất ngờ tìm ra cuốn sách của viện phụ Antonio Genovesi, là viện phụ đã được vua Federico II của vương quốc Napoli là Bartolomeo Intieri giao cho nhiệm vụ dậy môn cơ khí và và thương mại, và viện phụ đã bắt đầu giảng các bài học về kinh tế dân sự.

Hỏi: Thế chúng ta có thể vẽ lại cây gia phả của nền kinh tế dân sự như thế nào thưa giáo sư?

Đáp: Có thể vẽ lại gia phả của nó như thế này: bắt đầu là viện phụ Genovesi, rồi tới Giacinto Dragonetti, sau đó là Ferdinanso Gallini, rồi tới Pietro Verri, tiếp đến là Giandomenico Romagnosi và Cesare Beccaria liên quan tới các nguồn gốc của nó. Vào thời mới sau này thì có Luigi Einaudi và giáo huấn xã hội của Hội Thánh Công Giáo, đặt để phẩm giá cao trọng của con người, được tạo dựng nên giống hình ảnh của Thiên Chúa vào trung tâm mọi tổ chức và sinh hoạt chính trị, kinh tế xã hội, văn hóa và tôn giáo. Tất cả đều phải nhắm tới chỗ phục vụ công ích và tạo dựng hạnh phúc cho con người.

Hỏi: Thế còn chỗ đứng của các triết gia, các người cha đỡ đầu cho nền kinh tế dân sự thì sao thưa giáo sư?

Đáp: Trước hết là thánh Agostino. Tiếp đến là các tu sĩ Phanxicô là những người đã sáng chế ra các ngân hàng dân sự đâu tiên, với Bonaventura da Bagnoregio. Rồi đến trường phái Kinh viên hai, đặc biệt là trường phái Salamanca bên Tây Ban Nha. Tiếp đến là kinh tế gia Vico, thầy đậy của viện phụ Genovesi. Vico là người đầu tiên dùng hình ảnh ám tỉ của ”bàn tay vô hình” để miêu tả thị trường, và với nó kinh tế gia Adam Smith trở thành nổi tiếng. Sau cùng là lòng vị tha và chủ nghĩa nhân vị với các triết gia Mounier và Maritain.

(Avvenire 3-10-2009)

Linh Tiến Khải