Pod wszystkimi dokumentami Soboru
Watykańskiego II widnieje podpis: Ego Paulus Catholicae Ecclesiae Episcopus
– „Ja, Paweł, Biskup Kościoła Katolickiego”. Dopiero potem następują dalsze podpisy
Ojców soborowych. Przyjąwszy i ogłosiwszy uchwały Soboru, Paweł VI zajął się odtąd
wprowadzaniem ich w życie. Na odcinku relacji z judaizmem znalazło to m.in. wyraz
w jego spotkaniach z żydami. Jedną z nowości, jakie wprowadził, były podróże apostolskie,
będące również okazją do dialogu. Spotykał się on z żydami już podczas pierwszej w
naszej epoce papieskiej podróży zagranicznej, gdy jeszcze przed uchwaleniem soborowej
Deklaracji Nostra aetate udał się do Ziemi Świętej. Specjalne spotkania z wyznawcami
judaizmu miał w czasie dwóch podróży już posoborowych – do Turcji i Kolumbii. Oba
odbyły się w przedstawicielstwach Stolicy Apostolskiej. Na papieskie wizyty w synagogach
trzeba było jeszcze czekać aż do pontyfikatów Jana Pawła II i Benedykta XVI. Oba spotkania
Pawła VI otoczone były pewną dyskrecją. Nie było oficjalnych nagrań, tak że nie pozostawiły
one po sobie śladu w archiwum dźwiękowym Radia Watykańskiego. Tym niemniej w Watykanie
zdawano sobie sprawę z wielkiej wagi papieskich wypowiedzi przy tych okazjach i zamieszczono
je zarówno w roczniku „Działalność Stolicy Świętej” (L’attività della Santa Sede),
jak i w oficjalnym „dzienniku ustaw” Stolicy Apostolskiej, czyli Acta Apostolicae
Sedis.
Gdy w 1967 r. Paweł VI udał się do Turcji, wśród witających go rano
25 lipca na lotnisku w Stambule był też naczelny rabin tego miasta, dr David Aseo.
O ósmej wieczorem w tamtejszej delegaturze apostolskiej papież spotkał kolejno korpus
dyplomatyczny, patriarchę ormiańskiego, wielkiego muftiego stojącego na czele muzułmanów,
a wreszcie naczelnego rabina Stambułu. Temu ostatniemu powiedział:
„W Pańskiej
osobie pozdrawiamy żydowską wspólnotę religijną. Świadomy wielkiego dziedzictwa duchowego,
wspólnego ludowi Nowego Testamentu i potomstwu Abrahama, Sobór Watykański II pragnął
zachęcić chrześcijan i żydów do wzajemnego poznawania się i szacunku, opartego przede
wszystkim na Biblii i rozwijanego w braterskim dialogu. Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba,
którego czcimy, jest Bogiem pokoju, a nie udręczenia dla swego ludu i dla wszystkich
narodów. Błagamy, by zesłał na was i na nas obfitość swoich błogosławieństw”.
Publikując
w Acta Apostolicae Sedis ten tekst, odnotowano w przypisie odniesienie do 4.
punktu soborowej Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich
Nostra aetate. Fragment tego tekstu, dotyczący wspólnego dziedzictwa duchowego
chrześcijan i żydów, ze względu na które Sobór zaleca wzajemne poznawanie się i szacunek,
zwłaszcza przez studia biblijno-teologiczne i braterski dialog, Paweł VI wprost przytoczył,
przemawiając do przedstawicieli żydowskiej wspólnoty stolicy Kolumbii. Był tam w 1968
r. na Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym. Spotkanie z żydami, w tym z naczelnym
rabinem Bogoty, którego nazwiska urzędowe publikacje watykańskie nie podają, odbyło
się 23 sierpnia o dziewiątej wieczorem w nuncjaturze apostolskiej. Papież podkreślił,
że Sobór Watykański II „poważnie przestudiował relacje między Kościołem katolickim
a judaizmem”, a po zacytowaniu wspomnianego urywku Nostra aetate powiedział:
„Wśród
bogactw tego wielkiego wspólnego dziedzictwa pragniemy dziś przypomnieć wiarę w jedynego
Boga, który wykracza poza wszelkie ludzkie kategorie, a równocześnie objawił się jako
Ojciec. Bóg stworzył człowieka na swój obraz. Podzielamy wiarę, że zgodnie z wielkim
przykazaniem miłości Boga i bliźniego, skonkretyzowanym w Dekalogu i innych regułach
życia, jesteśmy powołani do pełnienia woli Bożej i służby jedni drugim. Zechciałby
Bóg, abyśmy w ten sposób doszli kiedyś wszyscy do udziału w pełnej chwale w nowym
niebie i na nowej ziemi. Prosimy Boga, niech błogosławi naszym wysiłkom owocnej współpracy
dla dobra całej ludzkości, aby nadszedł dzień, w którym wszystkie ludy tym samym głosem
będą wzywać Pana i służyć Mu jednomyślnie”.
W urzędowych watykańskich wydaniach
wszystkie te stwierdzenia opatrzono odniesieniami do tekstów Starego Testamentu z
ksiąg Izajasza (63, 16; 65, 17), Powtórzonego Prawa (5; 6, 5), Kapłańskiej (19, 18)
i Sofoniasza (3, 9).
Paweł VI spotykał się z przedstawicielami świata żydowskiego
również w Watykanie. Prywatne audiencje nie pozostawiały po sobie oficjalnych przemówień
ani komunikatów, ale kiedy 15 stycznia 1973 r. papież przyjął premier Goldę Meir,
odnotowano to komunikatem zamieszczonym na łamach L’Osservatore Romano, a później
w odnośnym roczniku z serii „Działalność Stolicy Świętej” (L’attività della Santa
Sede 1973). Poinformowano w nim, że na audiencji obecny był też Amiel Najar, ambasador
Izraela we Włoszech – jako, że Stolica Apostolska nie utrzymywała jeszcze wówczas
stosunków dyplomatycznych z państwem żydowskim. Rozmowa trwała około godziny. Jej
temat to sytuacja na Bliskim Wschodzie i szczególne problemy Ziemi Świętej. Papież,
„przypomniawszy historię i cierpienia narodu żydowskiego, przedstawił punkt widzenia
Stolicy Apostolskiej na kwestie związane z jej misją humanitarną, jak problem uchodźców
i sytuacja różnych wspólnot żyjących w Ziemi Świętej, oraz na te, które są właściwe
jej misji specyficznie religijnej, gdy chodzi o Miejsca Święte i sakralny, uniwersalny
charakter miasta Jerozolimy”. Ze strony Izraela premier podkreśliła wolę pokoju i
negocjacji, zwróciła jednak przy tym uwagę na zjawisko terroryzmu i szczególną sytuację
wspólnot żydowskich w pewnych częściach świata. Na koniec Ojciec Święty życzył, by
sprawiedliwość i prawo doprowadziły do pokoju między wszystkimi ludami Bliskiego Wschodu.
Wyraził też „gotowość Stolicy Apostolskiej do uczynienia wszystkiego, co w jej mocy,
dla osiągnięcia tego celu” – czytamy w komunikacie z 1973 r. I można chyba powiedzieć,
że przez 36 lat, które od tego czasu upłynęły, Stolica Apostolska tym wytycznym pozostała
wierna.