Dziewiętnastowieczne odrodzenie literatury,
tzw. nahda, było punktem przełomowym we współczesnej literaturze arabskiej.
Powstanie drukarń i wydawnictw, zakładanie szkół, bibliotek i uniwersytetów oraz liczne
przekłady na język arabski z innych języków wpłynęło na ożywienie arabskiej literatury.
Przy jednoczesnym pielęgnowaniu klasycznego języka arabskiego, ukształtował się nowoczesny
język literacki, który otworzył się przede wszystkim na terminologię języków zachodnich.
Ożywieniu kulturowemu towarzyszyło opracowanie dzieł encyklopedycznych i słownikowych,
powstawanie stowarzyszeń kulturalnych i literackich.
Od połowy XIX wieku mówi
się o arabskim dramacie (w pełnym tego słowa znaczeniu), który w arabskiej literaturze
był znany tylko fragmentarycznie. Jednocześnie podjęto próby ożywienia narratywnej
prozy wierszowanej, tradycyjnej makamy. Kasydę i powieści historyczne tworzył
Egipcjanin Ahmad Szauki, zaś wydarzenia historyczne były tematem libańskiego historyka
D. Zajdana. Pierwsze krótkie opowieści tworzył m.in. Gibran Khalil Gibran (1883-1931).
W połowie XX wieku w wielu krajach arabskich przejęto znane w Europie gatunki literackie.
Przykładowo dopiero w latach 40. minionego stulecia pojawiła się w Iraku powieść jako
gatunek literacki (D. Ajjub). Obecnie znacząca literatura epicka pochodzi z Egiptu,
Algierii, Libanu, Syrii, Iraku, Palestyny, Tunezji i Maroka. Popularniejsze od powieści
są jednak krótkie opowiadania. Największy wpływ na współczesną literaturę arabską
wywierają twórcy egipscy. Należą do nich, m.in.: N. Mahfuz, T. Hussajn, Al-Hakim,
M. H. Haikal. Decydującą rolę odgrywa jednak liryka. Na arabskich twórców wpłynęły
m.in. surrealizm (B. L. Aragaon), symbolizm (T. S. Eliot) i egzystencjalizm (J.-P.
Sartre). Widoczne są również wpływy psychoanalityczne. Starania o samodzielność literatury
arabskiej przyniosły widoczny efekt na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.
W
epickiej literaturze pojawiają się naprzemiennie wątki baśniowych wizji ze zmysłowymi
opisami i epizodycznymi przedstawieniami. Świat rzeczywisty i duchowy zostaje opisany
barwnym językiem. Pojawiają się historie, które – choć nie mają początku i końca –
pozwalają odkryć cechy arabskiego społeczeństwa. Wielu autorów opisuje losy prostych
ludzi oraz zmagania intelektualistów w poszukiwaniu swej tożsamości. Tematem stają
się coraz częściej konflikty społeczne dokonujące się na tle dominacji religijnej
i braku wolności politycznej. O ile na początku współczesnej literatury arabskiej
dominował pozytywny obraz świata, to pod koniec lat 60. XX wieku nabierał on coraz
bardziej wyrazu krytycznego. Literatura w poszczególnych krajach arabskich stała się
zaangażowana społecznie i nabrała znamion realistycznych. Pojawiają się wyraźne opisy
biedy, samotności, wojny, prześladowań politycznych i więzienia, a także historyczne
tematy walk wyzwoleńczych (K. Yacine), aktualny problem palestyński (G. Kanafani),
dominacja religijna (Y. Hakki), krytyka biurokracji i korupcji (S. Ibrahim). Poza
tym porusza się również aktualne problemy emancypacji arabskiej kobiety (As-Sadawi),
życie północno-afrykańskich gastarbeiterów (M. Haddad) i lęki związane z przyszłością
współczesnego społeczeństwa przemysłowego (S. Musa, A. Munif). Cechą charakterystyczną
współczesnej literatury arabskiej jest wykorzystanie materiału historycznego, np.
włączenie autentycznych tekstów klasycznych lub sur Koranu do krytyki współczesności.
Od
lat 70. XX wieku wzrasta liczba arabskich pisarek. Niektóre z nich (A. Rifaat) krytykują
przede wszystkim współczesne relacje świata kobiet ze światem mężczyzn. W szczególnej
sytuacji znajduje się literatura arabska w Maghrebie, gdzie tworzą ją zarówno autorzy
arabsko- i francuskojęzyczni, jak również ci, którzy władają oboma tymi językami.
W kontekście językowym pojawia się również inny ważny problem, z którym boryka się
cała współczesna arabska twórczość pisarska. Chodzi o rozbieżności między klasycznym
językiem arabskim a dialektami używanymi w poszczególnych regionach świata arabskiego.
Większość autorów tworzy w języku literackim, ale wykorzystują oni, zwłaszcza w Egipcie,
potoczne zwroty językowe, którymi posługują się bohaterowie ich opowieści. Istnieją
nawet poeci tworzący w dialektach. W poezji obecna jest tradycyjna kasyda, ale większość
utworów zdominowała wolność rytmiczna. Do najpopularniejszych współczesnych gatunków
należy poezja polityczna i miłosna. Oba gatunki łączył w mistrzowski sposób zmarły
w 1997 roku iracki poeta M. Dżawahiri. Natomiast do grona awangardy lirycznej zalicza
się pochodzącego z Syrii Adonisa (ur. 1930). Do wielkich poetów świata arabskiego
zalicza się Libańczyka K. Mutrana, Egipcjanina M. H. Ibrahima, Syryjczyka N. Kabbaniego,
Irakijkę N. Al-Mala’kę. Na uwagę zasługuje postać wspomnianego już egipskiego powieściopisarza
Nadżiba Mahfuza (1911-2006), który jest jedynym laureatem literackiej nagrody Nobla
za twórczość w języku arabskim. Nagrodę tę Mahfuz otrzymał w 1988 roku. Uznaje się
go za twórcę arabskiej powieści i jej popularyzatora. Niektóre z jego książek przetłumaczono
również na język polski.
Ze współczesną literaturą arabską związane są różne
formy jej instytucjonalizacji, jak na przykład stowarzyszenia pisarzy, ich kongresy,
festiwale poezji, a nade wszystko liczne filologiczne kierunki studiów uniwersyteckich.
Bez wątpienia do rozwoju współczesnej literatury arabskiej przyczynia się klasyczny
i literacki język arabski, który przekracza granice współczesnych państw i istniejące
między nimi różnice.