Fundi i jetës tokësore të Shën Palit.

(04.02.2009 RV)Të dashur vëllezër e motra,

seria e katekizmit tonë kushtuar figurës së Shën Palit arriti në përfundim: dëshirojmë të flasim sot për mbarimin e jetës së tij tokësore. Tradita e lashtë kristiane dëshmon një zëri se Shën Pali vdiq i martirizuar në Romë. Shkrimet e Besëlidhjes së Re nuk e kujtojnë këtë fakt. Veprat e Apostujve e përfundojnë rrëfimin e tyre duke cekur se Apostulli ishte në burg, por megjithatë mund t’i priste të gjithë ata, që shkonin për ta takuar. (cfr At 28,30-31). Vetëm në Letrën e dytë drejtuar Timoteut gjejmë këto fjalë paralajmëruese: “Përsá më përket mua, gjaku im është he-he kah derdhet porsi flije dhe ka ardhur tashmë koha t’i shpalos velat” (2 Tm 4,6; cfr Fil 2,17). Përdoren dy figura, ajo kultuale e flijimit, që e pati përdorur edhe në Letrën drejtuar Filipianëve, duke e shpjeguar martirizimin si pjesë përbërëse e flijimit të Jezusit, e ajo detare e shpalosjes së velave: dy figura të cilat, marrë së bashku, nënkuptojnë me takt vdekjen e tij të afërme, e një vdekje të përgjakshme.

Dëshmia e parë e qartë mbi fundin e Shën Palit na vjen nga gjysma e viteve 90 të shekullit I, rreth 30 vjet pas vdekjes së Apostullit. Gjindet në Letrën që Kisha e Romës, me ipeshkvin e saj, Klementin I, ia drejton Kishës së Korintit. Në këtë tekst epistolar, të krishterët ftohen ta kenë gjithnjë parasysh shembullin e Apostujve; e menjëherë pasi kujtohet martirizimi i Pjetrit, lexojmë këto fjalë: “Për shkak të zilive e grindjeve, Pali u detyrua të na tregojë si mund të merret çmimi i duresës. I arrestuar shtatë herë, i internuar, i gjuajtur me gurë, qe kasnec i Krishtit në lindje e në perëndim e, për fenë e tij, fitoi një lavdi të panjollë. Pasi pati predikuar drejtësinë në mbarë botën e pati arritur deri në skajet e perëndimit, përballoi martirizimin para sundimtarëve; kështu u nis nga kjo botë e arriti në vendin shenjt, duke u bërë modeli më i lartë i durimit”(1 Klem 5,2). Duresa për të cilën flitet, është shprehje e bashkimit me mundimet e Krishtit, e bujarisë dhe e forcës shpirtërore, me të cilën pranoi një shtegtim të gjatë, plot vuajtje, aq sa të mund të thoshte: “Unë mbart në trupin tim varrët e Jezusit” (Gal, 6.17). Dëgjuam në tekstin e Shën Klementit se Pali kishte arritur deri në ‘skajet e perëndimit’. Diskutohet në se këtu ceket një udhëtim që Shën Pali duhet ta ketë bërë në Spanjë. Kjo nuk është e sigurtë, por është e vërtetë se Shën Pali, në Letrën drejtuar Romakëve, shpreh dëshirën për të shkuar në Spanjë (cfr Rm. 15,24).

Shumë interesant është, ndërkaq, në Letrën e Klementit, kujtimi i dy emrave të Pjetrit e të Palit njëri pas tjetrit, ndonëse ata radhiten anasjelltas në dëshminë që sjell në shekullin IV Euzebi i Çezaresë i cili, duke folur për perandorin Neron, do të shkruante: “Gjatë sundimit të tij, Palit iu pre koka pikërisht në Romë e Pjetri u kryqëzua. Rrëfimi vërtetohet nga emrat e Pjetrit e të Palit, që ruhen edhe sot e kësaj dite mbi varret e tyre në këtë qytet”(Hist. Eccl 2,25,5). Euzebi vijon më tej, duke sjellë deklaratën e një meshatri romak, me emrin Gaio, që i përket shekullit II: “Unë mund të të tregoj për trofetë e dy apostujve: në se do të shkosh në Vatikan ose në Rrugën Ostiense, do t’i gjesh trofetë e themeluesve të Kishës” (ibid 2,25,6-7). Trofetë janë monumentet e ngritura mbi varret e tyre, e fjala është për vetë vendvarrosjen e Pjetrit e të Palit, të cilët edhe sot, pas dymijë vjetësh, vijojmë t’i nderojmë në të njëjtat vende: si këtu, në Vatikan, vend ku u kryqëzua Shën Pjetri, ashtu edhe në Bazilikën e Shën Palit jashtë Mureve në Rrugën Ostiense, ku ruhen reliket e Apostullit të Popujve.

Është interesante të vëmë në dukje se dy Apostujt e mëdhenj kujtohen së bashku. Ndonëse asnjë burim i lashtë nuk flet për shërbimin e tyre të njëkohshëm në Romë, tradita e mëpasme kristiane, mbi bazën e varrimit të të dyve në kryeqytetin e perandorisë, i kujton së bashku si themelues të Kishës së Romës.
Në shkrimet e Irineut të Lionit, aty nga fundi i shekullit II, lidhur me vazhdimësinë apostolike në Kisha të ndryshme, lexojmë: “Me që do të shkonim tepër gjatë, në se do të numëronim vazhdimësinë e të gjitha Kishave, por marrim Kishën tejet të madhe e të lashtë, të njohur nga të gjithë, Kishën e themeluar e të vendosur në Romë nga dy apostujt e lavdishëm, Pjetri e Pali” (Adv. haer.3,3,2).

Por ta lëmë tani mënjanë figurën e Pjetrit e të përqendrohemi tek ajo e Palit. Përshkrimin e plotë të martirizimit të Shën Palit e gjejmë në ‘Veprat e Palit’, shkruar nga fundi i shekullit II. Ato tregojnë se Neroni e dënoi Palin me prerjen e kokës, vendim që u ekzekutua menjëherë (cfr 9,5). Data e vdekjes ndryshon në fondet e lashta, të cilat e vendosin ndërmjet persekutimit të shpërthyer nga vetë Neroni pas djegies së Romës në korrik të vitit 64 dhe vitit të fundit të mbretërimit të tij, dmth vitit 68 (cfr Gerolamo, De viris ill 5,8). Llogaritja varet shumë nga kronologjia e arritjes së Palit në Romë, diskutim në të cilin këtu nuk mund të hyjmë. Tradita e mëpasme saktëson dy elemete të tjera. Njëri, më legjendari, rrëfen se martirizimi u krye në një vend, që njihet me emrin Acque Salviæ në Rrugën Laurentina, me tre kërcime të kokës, që shkaktuan shpërthimin e tre burimeve, prandaj vendi deri më sot quhet “Tre Burimet” (Veprat e Pjetrit e të Palit të Pseudo Marçelit, shekulli V). Tjetri përkon me dëshminë e lashtë të Gaios, që e kujtuam më sipër. Sipas saj, Shën Pali jo vetëm që u varros “jashtë qytetit… në miljen e dytë mbi Rrugën Ostiense”, por edhe, më saktësisht “në bashtinën e Luçinës”, matronë e krishterë (Mundimet e Palit të Pseudo Abdisë, në shekullin VI). Këtu, në shekullin IV, perandori Kostandin ngriti Kishën e parë, që u zgjërua shumë ndërmjet shekullit IV e V nga perandorët Valentiniani, Teodosi e Arkadi. Pas djegies së vitit 1800, u ngrit Bazilika e sotme e Shën Palit jashtë Mureve.

Sidoqoftë, figura e Apostullit i kapërcen kufijtë e jetës së tij tokësore e edhe të vdekjes së tij; ai na la një trashëgimi të jashtëzakonshme shpirtërore. Edhe ai, si dishepull i Jezusit, u bë shenjë kundërshtie. Ndërsa ndër të ashtuquajturit ‘ebionitë’ – një rrymë judeo-kristiane, konsiderohej si felëshues i ligjit mozaik, në ‘Veprat e Apostujve’ figura e Shën Palit kujtohet me nderim të madh. Dëshiroj tani të lë mënjanë letërsinë apokrife, si Veprat e Palit e të Teklës dhe një letërkëmbim apokrif ndërmjet Palit e filozofit Seneka. Ka rëndësi të vërejmë, sidomos, se Letrat e Shën Palit hyjnë shumë shpejt në Liturgji, ku struktura profet-apostull-Ungjill është vendimtare për formën e Liturgjisë së Fjalës së Zotit. Kështu, falë kësaj ‘pranie’ në liturgjinë e Kishës, mendimi i Apostullit bëhet menjëherë ushqim shpirtëror për besimtarët e të gjitha kohëve. Ishte, prandaj, e natyrshme që Etërit e Kishës, e pastaj të gjithë teologët, të ushqeheshin nga Letrat e Shën Palit dhe nga përshpirtëria e Tij. Kështu ai mbeti në shekuj, deri në ditët tona, mësues i vërtetë e Apostull i Popujve. I pari koment patristik, që arriti deri në ditët tona mbi një shkrim të Besëlidhjes së Re, është ai i teologut të madh aleksandrin, Origjenit, i cili komentoi Letrën e Shën Palit drejtuar Romakëve. Për fat të keq ky koment u ruajt vetëm pjesërisht. Shën Gjon Gojarti jo vetëm i komentoi Letrat e Shën Palit, por shkroi për të edhe shtatë Panegjirikë, që meritojnë të kujtohen.
Shën Agostini e bëri hapin vendimtar të kthesëss së tij, pikërisht nën ndikimin e fuqishëm të Shën Palit e tek Pali do të rikthehej gjatë gjithë jetës. Fryt i këtij dialogu të vazhdueshëm me Apostullin, është teologjia e tij e madhe katolike e edhe ajo protestante e të gjitha kohëve. Shën Toma i Akuinit na la një koment të bukur të Letrave të Shën Palit, fryt i pjekurisë më të plotë të ekzegjezës mesjetare. Një kthesë e vërtetë u vërejt në shekulin XVI me Reformën protestante. Çasti vendimtar i jetës së Luterit ishte i ashuquajturi “Turmerlebnis” (1517) në të cilin, në një të imtë, gjeti një intepretim të ri të doktrinës së Shën Palit mbi shfajsimin. Ky interpretim e çliroi nga brerjet e ndërgjegjes e nga ankthet e jetës së tij të mëparëshme, duke i dhuruar një jetë të re, një besim të pakufishëm në mirësinë e Zotit, që fal gjithçka, pa asnjë kusht. Nga ky çast Luteri identifikoi legalizmin judeo-kristian, të dënuar nga Apostulli, me rregullat e jetës së Kishës katolike. E prej këndej, Kisha iu duk si shprehje e skllavërisë së ligjit, së cilës i kundërvuri lirinë e Ungjillit. Koncili i Trentit, nga viti 1545 deri më 1563, e shpjegoi thellësisht çështjen e shfajsimit dhe gjeti në vijën e gjithë traditës katolike, sintezën ndërmjet ligjit e Ungjillit, në përputhje me mesazhin e Shkrimit Shenjt, të lexuar në tërësinë e në unitetin e tij.

Shekulli XIX, duke shfrytëzuar trashëgiminë më të mirë të Iluminizmit, pati një rigjallërim të paolinizmit, posaçërisht në planin e punës shkencore, që u bë për interpretimin historiko-kritik të Shkrimit Shenjt. Pavarësisht nga fakti se edhe në këtë shekull, ashtu si më pas, në shekullin e njëzetë, nisi një sulm i mirëfilltë, që synonte ta nxinte figurën e Shën Palit. Mendoj në mënyrë të veçantë për Niçen, që tallej me teologjinë e përvujtërisë së Shën Palit, duke i kundërvënë asaj teologjinë e njeriut të fortë e të pushtetshëm. Por le ta lëmë mënjanë këtë e të shikojmë rrymën themelore të shpjegimit të ri shkencor të Shkrimit Shenjt e të paolinizmit të ri të këtij shekulli. Këtu u nënvizua posaçërisht koncepti i lirisë, që zë vend kryesor në mendimin e Shën Palit: në të shikojmë zemrën e mendimit paolin, ashtu si e mori me mend Luteri. Por koncepti i lirisë tani interpretohet rishtas në kontekstin e liberalizmit modern. E pastaj nënvizohet fort ndryshimi ndërmjet predikimit të Shën Palit e predikimit të Krishtit. E Shën Pali duket kështu gati-gati si të ishte themelues i krishterimit. Është e vërtetë se te Shën Pali qendërsia e Mbretërisë së Hyjit, vendimtare për predikimin e Jezusit, shndërrohet në qendërsi të kristologjisë, në të cilën themelor është misteri i Pashkëve. E nga Misteri i Pashkëve burojnë Sakramenti i Pagëzimit e i Eukaristisë, si prani e përhershme e këtij misteri, nga i cili rritet Korpi i Krishtit, ndërtohet Kisha. Por tani, pa hyrë në hollësira, do të thosha se pikërisht në qendërsinë e re të kristologjisë e të misterit të Pashkëve, realizohet Mbretëria e Hyjit, bëhet konkret, i pranishëm, veprues kumtimi i vërtetë i Jezusit. Me përparimin e ekzegjezës, posaçërisht në dyqind vjetët e fundit, rritet edhe përkimi ndërmjet ekzegjezës katolike dhe ekzegjezës protestante, duke arritur, kështu, në një marrëveshje të konsiderueshme, pikërisht në pikën që ishte në zanafillë të mosmarrëveshjeve më të mëdha historike. Prej këndej lind një shpresë e madhe për çështjen e ekumenizmit, që Koncili II i Vatikanit e ka aq shumë në qendër të vëmendjes.

Dua të cek shkurtimisht edhe lëvizjet e reja fetare, që lindën në epokën moderne brenda Kishës katolike, meqë mbajnë emrin e Shën Palit. Kështu ndodhi në shekullin XVI me ‘Kongregatën e Shën Palit”, rregulltarët e së cilës njihen me emrin Barnabitë; në shekullin XIX me ‘Misionarët e Shën Palit’ ose Paulistët e, në shekullin XX, me Familjen poliedrike paoline, themeluar nga i Lumi Xhakomo Alberione, për të kujtuar më pas institutin shekullar “Shoqëria e Shën Palit”.
Me një fjalë, mbetet e ndritshme para nesh figura e një apostulli dhe e një mendimtari të krishterë, jashtëzakonisht prodhimtar e i thellë, nga njohja e të cilit mund të përfitojnë të gjithë. Në një nga Panegjirikët e tij, Shën Gjon Krizostomi bëri një krahasim origjinal ndërmjet Shën Palit e Noes, duke u shprehur kështu: “Pali nuk mblodhi dërrasa për të bërë një arkë; por, në vend që të përdorte copa druri, shkroi letrat e kështu shpëtoi nga mesi i dallgëve, jo dy, tre a pesë anëtarë të familjes së vet, por mbarë ekumenen¹, që ishte në rrezik të mbytej”(Panegjer. 1,5). Pikërisht këtë Apostulli Pal mund ta bëjë akoma e gjithnjë. Ushqimi me mësimet e tij, me shembullin e tij apostolik e me doktrinën e tij, do të ishte një nxitje, madje një garanci për fuqizmin e identitetit të krishterë të secilit nga ne, për risimin e mbarë Kishës.

___
¹ Ekumene – termi ecumene (edhe oikoumene) rrjedh nga greqishtja οἰκουμένη, pjesore e foljes οἰκέω, " me banue": οἰκουμένη (γῆ) tregonte atë pjesë të Tokës që njihej e banohej nga njeriu; prej këndej mund të themi se ecumene është “shtëpia në të cilën jetojmë të gjithë”. Termi, me kalimin e kohës, mori dy kuptime: atë gjeografik, që ka të bëjë me përshkrimin e botës së njohur, e atë filozofiko-fetar, që ka të bëjë me njerëz, të cilët i përkasin një grupi, të lidhur ngushtë me një fe ose me një teori filozofike.