Omawiając postawę muzułmanów
wobec środowiska naturalnego, warto w naszym cyklu zatrzymać się również nad ich stosunkiem
do zwierząt. Tym bardziej, że temat ten wzbudza sporo kontrowersji, a sami wyznawcy
islamu podchodzą do niego w sposób zróżnicowany.
Koran wymienia zwierzęta w
różnym kontekście i porządku. Podobnie jak inne dzieła stworzenia, również one podlegają
człowiekowi (5,1). Generalnie stosunek muzułmanów do zwierząt wyraża się w pytaniu:
„W jakim celu zostały one stworzone?” Odpowiadając, muzułmanie podają dwa główne powody:
po pierwsze, zwierzęta mają służyć człowiekowi w wypełnianiu jego misji zastępcy Boga
(chalifa) na ziemi, a po drugie, mają mu pomagać w odkrywaniu piękna stworzenia
i uwielbieniu Stwórcy (16,5n). Wyznawcy islamu podkreślają przede wszystkim wymiar
użyteczny zwierząt, a dopiero w dalszej kolejności wskazują na obowiązek zatroszczenia
się o nie przez człowieka.
Islam dzieli zwierzęta na rytualnie czyste i nieczyste.
Nie ma jednak jasno ustalonych kryteriów tego podziału, jak to ma miejsce np. w judaizmie.
Na określanie nieczystymi pewnej grupy zwierząt powstały liczne teorie. Jedne kierują
się wyłącznie względami higienicznymi, inne natomiast wskazują na totemiczne wpływy
wierzeń z okresu przedislamskiego. Nieczystych rytualnie zwierząt muzułmanom jeść
nie wolno, ponieważ ich nieczystość przechodzi na człowieka. Jednak dopuszcza się
możliwość ich spożywania w sytuacji wyjątkowej, np. w czasie głodu. Nieczystość zwierząt
przechodzi także na miejsce ich przebywania, dlatego nie powinny one wchodzić do domów,
a nade wszystko do meczetu. Dotyczy to również psów. Muzułmanie uważają, że ktokolwiek
wejdzie w kontakt ze śliną psa przed rytualną modlitwą, musi powtórzyć całą obowiązkową
ablucję. Hadisy (opowieści z życia Mahometa) opisują stanowisko proroka, który zabraniał
psom wejścia do wnętrza domów. Natomiast znane ze swej czystości koty mogły przebywać
razem z ludźmi.
W stosunku do zwierząt domowych stanowisko muzułmańskie jest
bardzo krytyczne. Koran generalnie ich nie potępia, ale nie zachęca też do ich posiadania.
W koranicznej relacji o siedmiu śpiących wspomina się jednak wiernego psa, o którym
Mahomet miał powiedzieć, że jest jedynym w swoim rodzaju i dlatego zostanie wpuszczony
do raju (18,18). Chociaż pies należy w islamie do zwierząt powszechnie pogardzanych,
to istnieją liczne hadisy, w których przedstawiany jest pozytywnie. Jedna z opowieści
wspomina kobietę lekkich obyczajów, która zatroszczyła się o psa, za co obiecano jej
raj. W stosunku do kotów nie ma jasnego i jednoznacznego stanowiska. Tradycja podaje,
że Mahomet bardzo lubił koty, choć z drugiej strony nie brakuje relacji, w których
je odrzucał. Jednym z powodów negatywnego stosunku do kotów i psów w islamie mogą
być przedislamskie wpływy arabskie, według których złe duchy przyjmowały postać tych
zwierząt. Hadisy nawołują muzułmanów do dobrego traktowania zwierząt. Wiele z nich
podkreśla pozytywny stosunek Mahometa do zwierząt i jego nakazy, żeby ich nie męczyć.
W jednej z opowieści kobieta doprowadziła do wygłodzenia kota i trafiła za to do piekła.
Natomiast mężczyzna, który uratował życie bezdomnemu psu, poszedł do raju. W literaturze
opisującej czasy kalifa Umara podkreśla się znaczenie zwierząt, które wynagradzano
za wierność i pomoc okazywaną człowiekowi. Również kalif Umar (rz. 634-644) miał występować
z całą surowością przeciw znęcaniu się nad zwierzętami. Wielu średniowiecznych podróżników
wskazywało na Orient jako miejsce azylu dla zwierząt, zwłaszcza psów i kotów. Na uwagę
zasługuje fakt, że prezentowana powszechnie negatywna postawa muzułmanów do zwierząt
domowych odbiega od rzeczywistości opisywanej w źródłach.
Szczególne miejsce
wśród zwierząt zajmuje wielbłąd. Jako nieodzowny środek transportu na pustyni, był
zawsze ważnym towarzyszem życia Beduinów. Nie dziwi fakt, że należy on też do zwierząt
szczególnie chronionych. Koran określa nawet karę za zranienie wielbłąda (26,156),
a zaniedbywanie ciężarnych wielbłądzic uznaje za równoznaczne ze sprowadzeniem na
siebie nieszczęścia (81,4). Kołyszący sposób chodzenia tych zwierząt wpłynął na rozwój
miary wiersza w arabskiej literaturze. Symbolizuje on nie tylko bogactwo i posiadanie,
lecz oznacza także jednostkę miary stosowaną m.in. przy wykupie kobiety przez jej
przyszłego męża. Język arabski zna ponad sto pięćdziesiąt różnych nazw na określenie
wielbłąda.
Zagadnienia ochrony zwierząt są rzadko podejmowane we współczesnym
islamie. Zdecydowanie przeciwko brutalnemu wykorzystywaniu zwierząt w celach doświadczalnych
wypowiedziała się I Międzynarodowa Konferencja ds. Medycyny Islamskiej, która odbyła
się w 1981 r. w Kuwejcie. Wielu muzułmanów, żyjących zwłaszcza na Zachodzie, uważa,
że postęp w zakresie weterynarii przyczynił się do pokonania wielu istniejących w
przeszłości chorób i zagrożeń. Dlatego przebywanie z psami nie stanowi dziś żadnego
problemu. W konsekwencji wielu muzułmanów decyduje się na posiadanie psa. Zdecydowana
większość wyznawców islamu uważa jednak, że zawarty w hadisach zakaz ma charakter
ponadczasowy i nie wolno go zmieniać.