Kulti i të krishterëve

(07.01.2009 RV)Të dashur vëllezër e motra,
në këtë audiencë të parë të përgjithshme të vitit 2009, dëshirojmë t’ju bëjmë të gjithëve urimet më të përzemërta për vitin e ri, që sapo filloi. Ta përtërijmë impenjimin për t’ia hapur Krishtit mendjen e zemrën, që të jemi miqtë e tij të vërtetë. Shoqëria e tij do të bëjë që ky vit, pavarësisht nga vështirësitë e pashmangshme, të jetë kohë plot gëzim e paqe. Vetëm në se jemi të bashkuar me Krishtin, viti i ri do të jetë i mirë e i lum.
Edhe Shën Pali na jep shembullin e impenjimit për t’u bashkuar me Krishtin. Duke vijuar katekizmat kushtuar Shenjtit, sot po reflektojmë mbi një nga aspektet e rëndësishme të mendimit të tij, atë që ka të bëjë me kultin e ushtruar nga të krishterët. Në të kaluarën flitej për një prirje antikultuale të Apostullit, për një ‘shpirtëzim’ të idesë së kultit. Sot e kuptojmë më mirë se Pali në kryqin e Krishtit shikon një kthesë historike, që e shndërron dhe e rison rrënjësisht realitetin e kultit. E ky vizion i ri i kultit del në pah posaçërisht në tre tekste të Letrës drejtuar Romakëve.

1. Në Rom 3, 25, pasi flet për ‘shpërblimin e kryer nga Jezu Krishti’, Pali vijon me një formulë, që për ne është misterioze, e thotë kështu: “Hyji e paracaktoi të jetë mjet shpërblimi me anë të fesë, në gjakun e derdhur prej tij”. Me këtë shprehje, që ne na duket e çuditshme - ‘mjet shpërblimi’ - Shën Pali ka parasysh ‘shpërblyesin’ e tempullit të lashtë, domethënë kapakun e arkës së Besëlidhjes, që ishte menduar si pikë takimi ndërmjet Hyjit e njeriut, pikë e pranisë së tij misterioze në botën e njerëzve. Ky ‘shpërblyes’, në ditën e madhe të pajtimit - “yom kippur” - spërkatej me gjakun e bagëtive të flijuara - gjak që simbolikisht i çonte mëkatet e vitit të kaluar në takim me Zotin e kështu mëkatet, të hedhura në pafundësinë e mirësisë hyjnore, thitheshin nga forca e Hyjit, shlyheshin, faleshin. E niste rishtas jeta.

Shën Pali e cek këtë rit e thotë: ky rit ishte shprehje e dëshirës për t’i shkarkuar të gjitha fajet tona në pafundësinë e mëshirës hyjnore e kështu, për t’i zhdukur. Por ky proces nuk mund të realizohet me gjakun e bagëtive. Ishte i nevojshëm një takim më real ndërmjet fajit njerëzor e dashurisë hyjnore. Ky takim u realizua në kryqin e Krishtit. Krishti, Biri i vërtetë i Hyjit, i bërë njeri i vërtetë, mori mbi vete gjithë fajin tonë. Ai vetë është vendi i takimit ndërmjet mjerimit njerëzor e mëshirës hyjnore; në zemrën e tij shkrihet masa e trishtë e së keqes së kryer nga njerëzimi e përtërihet jeta.

Duke folur për këtë ndryshim, Shën Pali thotë: Me kryqin e Krishtit - akti më i lartë i dashurisë hyjnore, që u bë dashuri njerëzore - kulti i vjetër i flijimit të bagëtive në tempullin e Jeruzalemit merr fund. Ky kult simbolik, kult i dëshirës, tani zëvendësohet me kultin real: dashuria e Hyjit të mishëruar në Krishtin përmbushet plotësisht me vdekjen në kryq. Prej këndej mund të themi se ky nuk është shpirtëzim i kultit real, por përkundrazi, kulti real, dashuria e vërtetë hyjnore-njerëzore, zëvendëson kultin simbolik e të përkohshëm. Kryqi i Krishtit, dashuria e tij me mish e gjak, është kulti real, që përkon me realitetin e Hyjit e të njeriut. Që para rrënimit të jashtëm të tempullit, për Palin epoka e tempullit dhe e kultit të tij kishte marrë fund: e kështu Pali është në përkim të plotë me fjalët e Jezusit, i cili kishte kumtuar fundin e tempullit të vjetër e ngritjen e tempullit të ri ‘që nuk do të ndërtohej nga duar njeriu” – tempullit të korpit të tij të ngjallur (cfr Mk. 14-58;Gjn 2,19ss). Ky është teksti i parë.

2. Teksti i dytë, për të cilin dëshiroj t’ju flas sot, gjindet në versetin e parë të Kapitullit të dytë të Letrës drejtuar Romakëve. E kemi dëgjuar e po e përsëris edhe një herë: “Vëllezër, po ju këshilloj, për mëshirë të Perëndisë, t’i falni trupat tuaj porsi flije të gjalla, shenjte e të pëlqyeshme para Hyjit; e ky është kulti juaj shpirtëror”. Në këto fjalë vërejmë një paradoks të dukshëm: ndërsa flijimi kërkon vdekjen e viktimës, Pali na flet për të në lidhje me jetën e të krishterit. Shprehja ‘t’i falni trupat tuaj’, duke pasur mbrapa konceptin e flijimit, merr ngjyrimin e kultit “të mblatimit, të flijimit”. Nxitja ‘për t’i falur trupat’, ka të bëjë me njeriun në tërësi; e kjo shihet në Rom. 6,13 ku ai fton ‘për t’ia kushtuar vetveten Hyjit, porsi krijesa të gjalla”. Përmendja e qartë e përmasës fizike të të krishterit, përkon me ftesën ‘Jepini lumni Hyjit në korpin tuaj” (1 Cor 6,20); është, pra, fjala për ta nderuar Hyjin në jetën konkrete të përditshme, që përbëhet nga lidhje të dukshme e të perceptueshme.

Një sjellje të tillë Pali e cilëson si “flije e gjallë, shenjte, e pëlqyeshme para Hyjit”. E pikërisht këtu takojmë fjalën ‘flije’. Në përdorimin e zakonshëm, ky term bën pjesë në kontekstin e një ceremonie të shenjtë dhe shërben për të treguar therjen e një bagëtie, një pjesë e së cilës mund të digjet në nder të zotave e pjesa tjetër, të hahet nga gostarët. Pali e zbaton në jetën e të krishterit. Për ta cilësuar këtë flije, ai përdor tre epitete. I pari ‘e gjallë’ – shpreh gjallërinë. I dyti – “shenjte’ kujton idenë e Shën Palit lidhur me shenjtërinë, që nuk lidhet me vende e as me sende, por me vetë të krishterët. I treti ‘i pëlqyeshëm para Hyjit’ – të kujton, ndoshta shprehjen e zakonshme biblike të flijimit “me erë e këndshme në nderë të Zotit’(cfr Lev 1,13.17; 23,18; 26,31;etj).

Menjëherë më pas Pali e quan kështu këtë mënyrë jetese: ‘ky është kulti juaj shpirtëror’. Kometuesit e tekstit e dinë mirë se shprehja greke (tēn logikēn latreían) nuk përkthehet lehtë. Bibla latine e përkthen “rationabile obsequium”. E njëjta fjalë “rationabile” duket në Lutjen e parë eukaristike, në Kanunin Romak: përmes saj lutet Hyji që ta pranojë këtë dhuratë si “rationabile”. Përkthimi i zakonshëm italian ‘kult shpirtëror’ nuk i pasqyron të gjitha ngjyrimet e tekstit grek (e as të atij latin). Sidoqoftë, nuk është fjala për një kult më pak real, ose vetëm metaforik, por për një kult më konkret e realistik – një kult në të cilin njeriu vetë, në tërsinë e tij, si qenie e pajisur me arsye, bëhet adhurim, lumnim i Hyjit të gjallë.

Kjo formulë e Shën Palit, që përsëritet më pas në Lutjen Eukaristike romake, është fryt i zhvillimit të gjatë të përvojës fetare në shekujt pas Krishtit. Në këtë përvojë takohen zhvillime teologjike të Besëlidhjes së Vjetër e rryma të mendimit grek. Dëshiroj të vë në dukje të paktën ndonjë element të këtij zhvillimi. Profetët e shumë Psalme i kritikojnë fuqimisht flijimet e përgjakshme të tempullit. Psalmi 50 (49) për shembull, thotë: “Po të kisha uri, sigurisht s’do ta përmendja, bota mbarë është imja me gjithë çka përmbrenda. Thua do ta ha mishin e mëzetërve? Thua do të pi gjakun e sqepëve? Falja Hyjit një flije lavdi…(vv12-14)”, Në të njëjtin kuptim Psalmi që pason, 51 (50) thotë: “… ti flijet nuk i pranon, e në se se të bëj therore, ti s’i pëlqen. Një shpirt i penduar është flije para Zotit: një zemër të thyer e të përvujtë ti, o Zot, s’e përbuzë” (vv 18s). Në Librin e Danielit, në kohën e rrenimit të tempullit nga regjimi helenistik (shek II para Krishtit), gjejmë një hap të ri në këtë drejtim. Në mes të zjarrit, domethënë të persekutimit, të vuajtjes – Azaria lutet kështu: “Tashti nuk kemi as kryetarë, as profetë, as prijës; as therore, as flije, as mblatë, as kêm; as vend ku të paraqesim frytet e para, as elterë për të gjetur mëshirë. Eh! Sikur të mund të pranoheshim, me zemër të penduar e me shpirt të përvujtë, porsi kurbanet e deshve e të mëzetërve, porsi mija qengjash të majm. Kësodore të jetë sot flija jonë përpara tejet, e të dalë e pëlqyeshme...” (Dan 3. 38 ss). Në kushtet e shkatërrimi të shenjtërores e të kultit, në këtë gjendje të mungesës së çdo shenje të pranisë së Hyjit, besimtari mblaton si flije të vërtetë, zemrën e penduar – dëshirën e tij për Hyjin.

Shikojmë një zhvillim të rëndësishëm, të bukur, por me një rrezik. Kemi shpirtëzimin, moralizmin e kultit: kulti bëhet një gjë që i përket vetëm zemrës, shpirtit. Por mungon korpi, mungon bashkësia. Kështu kuptohet për shembull se Psalmi 51 e edhe Libri i Danielit, megjithëse kritikojnë kultin, e dëshirojnë kthimin në kohën e flijimeve. Por këtu bëhet fjalë për një kohë të re, për një flijim të ri, në një sintezë që nuk mund të parashikohej ende, nuk mund as të mendohej.

Por, të kthehemi tek Shën Pali. Ai është trashëgimtar i këtyre zhvillimeve, i dëshirës për kultin e vërtetë, në të cilin njeriu vetë bëhet lumni e Hyjit, adhurim i gjallë me gjithë vetveten. Në këtë kuptim u thotë Romakëve “Falni trupin tuaj porsi flije të gjallë, … e ky është kulti juaj shpirtëror” (Rom 12, 1). Pali përsërit kështu çka kishte thënë në kapitullim 3: Koha e flijimit të bagëtive, flijimi simbolik, kishte marrë fund. Po këtu shikojmë rrezikun e keqkuptimit: ku kult i ri mund të shpjegohet në kuptimin moralistik: duke falur jetën tonë, e bëjmë ne kultin e vërtetë. Në këtë mënyrë kulti me kafshë do të zëvendësohej nga moralizmi: njeriu mund ta bëjë gjithçka vetë, me përpjekjen e tij morale. E ky sigurisht nuk ishte qëllimi i Shën Palit. Gjithsesi nuk mund të mos lindë pyetja: Si duhet ta shpjegojmë këtë ‘kult shpirtëror të arsyeshëm?’. Pali mendon gjithnjë se ne jemi bërë ‘një në Krishtin Jezus’ (Gal 3,28), se kemi vdekur në pagëzim (cfr Rom 1) e tani jetojmë me Krishtin, për Krishtin e në Krishtin. Në këtë bashkim - e vetëm kështu - mund të bëhemi në Të e me Të ‘flije e gjallë’, mund të falim kultin e vërtetë. Bagëtitë e flijuara duhej të zevendësonin njeriun, vetëflijimin e njeriut, e nuk mundnin. Jezu Krishti, duke ia dhuruar veten Atit e ne, nuk zevendëson, por merr vërtetë mbi vete njeriun, fajet tona e dëshirën tonë: na përfaqëson vërtetë, na merr mbi vete. Në bashkimin me Krishtin, realizuar në fe e në sakramente, pavarësisht nga mungesat tona, ne bëhemi flije e gjallë: realizohet kulti i vërtetë.

Kjo përmbledhje gjindet në fund të Kanunit romak, në të cilin Kisha lutet që falja e kësaj flije, të bëhet ‘rationabile’ - për t’u realizuar, kështu, kulti shpirtëror. Kisha e di se në Kungimin Shenjt bëhet i pranishëm vetëdhurimi i Krishtit, flijimi i tij. Por Kisha lutet edhe që bashkësia kremtore të bëhet vërtetë një me Krishtin, të shndërrohet; lutet që ne vetë të bëhemi, çka nuk mund të jemi me forcat tona: flije ‘rationabile’, që i pëlqen Zotit. Kështu lutja eukaristike i kupton drejtë fjalët e Shën Palit. Shën Agostini e sqaroi këtë mrekullisht mirë në Librin e 10-të të veprës së tij ‘Qyteti i Hyjit’. Po citoj vetëm dy fraza: “Kjo është flija e të krishterëve: megjithëse shumë, jemi një korp i vetëm në Krishtin”... “E gjithë bashkësia (civitas) e shpërblyer, domethënë shoqëria e bashkëria e shenjtorëve, i mblatohet Hyjit nëpërmjet Kryemeshtarit, që dhuroi vetveten” (10,6:CCL 47,27 ss).

3. Në fund, edhe pak fjalë për tekstin e tretë të Letrës drejtuar Romakëve që përmban kultin e ri. Në kapitullin e 15-të, Shën Pali thotë kështu: “...hiri që m’u dha nga Perëndia, dua të them që të jem ministër i Jezu Krishtit ndër paganë, duke ushtruar ngarkesën shenjte të Ungjillit të Zotit, kështu që mblata e paganëve, e shenjtëruar nga Shpirti Shenjt, të kthehet në një mblatë të pëlqyeshme” (15, 15 ss). Dëshiroj të nënvizoj vetëm dy aspekte të këtij teksti të mrekullueshëm, me terminologji të pashembullt në letrat e Shën Palit. Mbi të gjitha Shën Pali e shpjegon veprimtarinë e tij misionare ndërmjet popujve të botës, për të ndërtuar Kishën universale, si veprimtari meshtarake. Apostulli i Ungjillit është meshtar i vërtetë, bën atë që është qendra e meshtarisë: përgatit flijimin e vërtetë. E pastaj, aspekti i dytë: qëllimi i veprimtarisë misionare është - mund të themi - liturgjia kozmike: që popujt, të bashkuar në Krishtin, bota, të bëhet si e tillë, lumnia e Hyjit, “flija e pëlqyer, e shenjtëruar në Shpirtin Shenjt”. Këtu duket aspekti dinamik, aspekti i shpresës në konceptin e Shën Palit për kultin: vetëflijimi i Krishtit ka prirjen t’i tërheqë të gjithë drejt bashkimit me korpin e vet, për ta bërë kështu një, mbarë botën. Vetëm në bashkim me Krishtin, Njeriun model, një me Hyjin, bota, bëhet ashtu si e dëshirojmë të gjithë: pasqyrë e dashurisë hyjnore. Ky dinamizëm është gjithnjë i pranishëm në Eukaristi - e po ky dinamizëm duhet ta frymëzojë e ta formojë gjithë jetën tonë.