(27.08.2008 RV)Të dashur vëllezër e motra, në katekizmin e fundit para pushimeve
– dy muaj më parë, në ditët e para të korrikut, pata filluar një seri të re tematikash
me rastin e vitit kushtuar Shën Palit, duke u ndaluar tek bota në të cilën jetoi Shenjti.
Sot do të rifilloj e do të vijoj reflektimin mbi Apostullin e Popujve, duke propozuar
jetëshkrimin e tij të shkurtër. Me qenë se do t’ia kushtojmë të mërkurën e ardhshme
ngjarjes së madhe që ndodhi në rrugën e Damaskut, kthimit të Palit, që e ndryshoi
plotësisht jetën e tij, pas takimit me Krishtin, sot do të ndalohemi shkurtimisht
së bashku tek jeta e tij. Kulmet jetëshkrimore të Palit i gjejmë përkatësisht në
Letrën drejtuar Filemonit, në të cilën e quan veten ‘plak’ (Fil 9:
presbýtes) dhe në veprat e Apostujve, të cilat në çastin e mbytjes së Shtjefnit
me gurë, e cilësojnë ‘të ri’ (7, 58: neanías). Të dyja cilësimet janë
të përgjithshme, por, sipas llogarive të lashta ‘i ri’ quhej njeriu rreth të
tridhjetave, ndërsa ‘plak’, kur arrinte të gjashtëdhjetat. Data e lindjes së
Shën Palit varet, në mënyrë absolute, nga datimi i Letrës drejtuar Filemonit.
Sipas traditës, letra u shkrua gjatë burgimit romak, në mesin e viteve ’60. Pali duhet
të ketë lindur në vitin 8, kështu duhet të ishte pak a shumë gjashtëdhjetë vjeç,
ndërsa në çastin e mbytjes me gurë të Shtjefnit, ishte 30 vjeç. Kjo duhet të jetë
kronologjia e saktë. E Viti kushtuar Shën Palit, që po kremtojmë, ndjek pikërisht
këtë kronologji. U zgjodh 2008-ta, duke menduar se Shenjti lindi pak a shumë në vitin
8. Sidoqoftë, ai lindi në Tars të Cilicisë (cfr At 22,3). Qyteti ishte
kryeqendër e zonës e në vitin 51 pas Krishtit aty pati qenë prokonsull vetë Marko
Tulio Ciceroni, ndërsa dhjetë vjet më pas, në vitin 41, Tarsi qe vendi i takimit të
parë të Mark Antonit me Kleoptarën. Hebre i diasporës, Pali fliste greqisht, megjithëse
kishte një emër me zanafillë latine, të prejardhur, për bashkëtingëllim, nga emri
hebraik Saul/ Saulos, e kishte nënshtetësinë romake. (cfr Vap 22, 25-28). Pali,
pra, ndodhej në kufirin e tri kulturave të ndryshme – romake, greke e hebraike -
e ndoshta edhe për këtë arsye, ishte i gatshëm t’i përshtatej frymës universalistike,
ndërmjetësimit mes kulturave, universalitetit të vërtetë. Ai mësoi edhe një punë
dore, të cilën ka mundësi ta ketë ushtruar edhe i jati, atë të mjeshtrit ‘për prodhimin
e çadrave’ (cfr Vap 18,3: skenopoiòs), që mbase duhet ta kuptojmë si zeje për
punimin e leshit të ashpër të dhisë ose të fijeve të linit, për të bërë rrogoza ose
çadra (cfr Vap 20,33-35). Rreth moshës 12-13 vjeç, moshë në të cilën djali
hebre bëhet mitzvà (hyn në moshën e pjekurisë), Pali u largua nga Tarsi, për të shkuar
në Jeruzalem, ku u edukua nga Gamalieli-Plaku, nip i Rabinit të madh Hillél, sipas
rregullave më të rrepta të farizeizmit, duke u bërë zelltar i flaktë për mbrojtjen
e Torahut mosaik (cfr Gal 1,14; Fil 3,5-6; At 22,3;23;6;26,5). “Pikërisht
mbi bazën e ortodoksisë të fuqishme fetare, që e mësoi në shkollën e Hillélit, në
Jeruzalem, ai pa në lëvizjen që njihej si e Jezusit të Nazaretit, një rrezik të madh
për identitetin judaik, për ortodoksinë e vërtetë të etërve. Që këtu shpjegohet
fakti pse ishte krenar kur e persekutonte Kishën e Hyjit, siç e pohon ai vetë tri
herë me radhë në Letrat e tij (1Cor 15,9; Gal 1,13; Fil 3,6). Ndonëse nuk është
e lehtë ta përfytyrosh konkretisht këtë persekutim, gjithsesi sjellja e tij ishte
shprehje e intolerancës. E megjithatë, pikërisht në këto rrethana, do të bënte kthesën
e madhe në rrugën drejt Damaskut. Por kjo ngjarje do të jetë në qendër të vëmendjes
në katekizmin e ardhshëm. Natyrisht, që nga ky çast, jeta e tij ndryshoi e ai u bë
apostull i palodhshëm i Ungjillit. Në fakt Pali hyri në histori më shumë për atë që
bëri si i krishterë, madje si apostull, sesa si farize. Tradita e ndan veprimtarinë
e tij apostolike mbi bazën e tre udhëtimeve misionare, të cilave u shtohet i katërti:
ai i shkuarjes në Romë si i burgosur. Të gjitha tregohen nga Luka në Veprat. Por kur
flasim për udhëtimet misionare, të parin duhet ta dallojmë nga dy të tjerët. Për
të parin (cfr Vap 13-14) Pali nuk pati përgjegjësi të drejtpëdrejtë, sepse
udhëtimi, në të vërtetë, i qe besuar Barnabës. Ata u nisën së bashku nga Anatolia
mbi Oront, të dërguar nga kjo Kishë (cfr Vap 13,1-3) e pasi ngritën spirancën
nga porti i Seleuçisë në bregdetin sirian, përshkuan ishullin e Qipros, nga Salamina,
në Paf; prej këtu arritën në bregdetin jugor të Anatolisë, Turqia e sotme, e u kapën
në qytetet e Atalisë, në Pergë të Panfilisë, Antioki të Pisidisë, Ikon, Listër e
Derbe e, që këtu, u kthyen në pikënisje. Lindi kështu Kisha e popujve, Kisha e paganëve.
E ndërkohë, posaçërisht në Jeruzalem, lindte diskutimi i vështirë: deri në ç’pikë
këta të krishterë, të ardhur nga paganizmi, ishin të detyruar të hynin edhe në jetën
e ligjit të Izraelit (në ndjekjen e riteve fetare e normave të ndryshme, që e veçonin
Izraelin nga pjesa tjetër e botës), për t’u bërë vërtetë pjesëtarë të premtimeve të
profetëve e për të hyrë faktikisht në trashëgiminë e Izraelit. Që të zgjidhej kjo
çështje, themelore për lindjen e Kishës së ardhshme, u mblodh në Jeruzalem i ashtuquajturi
Koncili i Apostujve, për të vendosur mbi këtë problem, nga i cili varej lindja reale
e Kishës universale. U vendos të mos ua impononin paganëve të kthyer në fenë e krishterë,
nënshtrimin ndaj ligjit të Moisiut (cfr Vap 15,6-30): pra nuk ishin të detyruar
t’i respektonin normat e Judaizmit; e vetmja domosdoshmëri ishte t’i përkisnin Krishtit,
të jetonin me Krishtin e sipas fjalëve të tij. Kështu, duke qenë të Krishtit, ishin
edhe të Abrahamit, të Hyjit e pjesëtarë të të gjitha premtimeve. Pas kësaj ngjarjeje
vendimtare, Pali u nda nga Barnaba, zdrypi në Siri e nisi udhëtimin e dytë misionar
(cfr Vap 15,36-18,22). Përshkoi Sirin e Cilicinë, pa rishtas qytetin e Listrës,
ku mori me vete Timoteun (figurë tepër e rëndësishme e Kishës në fasha, bir i një
hebreje e një pagani), dhe e rrethpreu; përshkoi pastaj Anatolinë qëndrore e arriti
në qytetin e Troades në bregdetin verior të Detit Egje. E këtu i ndodhi përsëri një
ngjarje e rëndësishme: pa në ëndërr një maqedon nga ana tjetër e detit, dmth në Evropë,
që i thoshte: “Eja e më ndihmo!”. Ishte Evropa e ardhshme, që kërkonte ndihmën e dritën
e Ungjillit. I shtyrë nga ky vegim, hyri në Evropë. Që këtu ngriti spirancën për Maqedoni,
duke hyrë kështu në Evropë. Zbarkoi në Neapoli, arriti në Filipi, ku themeloi një
bashkësi të bukur, pastaj kaloi në Selanik e, i nisur që këtu për shkak të vështirësive
që i krijuan Judenjtë, kaloi nëpër Berea e arriti në Athinë. Në këtë kryeqytet të
kulturës së lashtë greke u predikoi, më parë në Agorà e më pas në Areòpag, paganëve
e grekëve. E fjalimi në Areòpag, për të cilin flitet në Veprat e Apostujve, është
model që tregon si duhet çuar Ungjilli në kulturën greke, si mund t’i bësh grekët
të kuptojnë se ky Zot i të krishterëve, i hebrenjve, nuk ishte Hyj i huaj për kulturën
e tyre, por Hyji i panjohur, i pritur prej tyre, përgjigje e vërtetë për pyetjet më
të thella të kulturës së tyre. Nga Athina, pastaj, arriti në Korint, ku u ndalua një
vit e gjysëm. E këtu kemi një ngjarje kronologjikisht shumë të sigurtë, më të sigurtën
e gjithë jetëshkrimit të tij, sepse gjatë qëndrimit në Korint, atij iu desh të paraqitej
para Qeveritarit të provincës senatoriale të Akajës, Prokonsullit Galioni, i akuzuar
se ushtronte një kult të paligjshëm. Mbi Galionin dhe kohën e tij, në Korint ruhet
një mbishkrim i lashtë, i gjetur në Delfi, ku thuhet se ishte Prokonsull në Korint
ndërmjet viteve 51 e 53. Prej këndej, këtu kemi një datë absolutisht të sigurtë. Pali
ndenji në Korint pikërisht gjatë këtyre viteve. Mund të hamendësojmë se arriti pak
a shumë në vitin 50 e ndenji aty deri në vitin 52. Nga Korinti, pastaj, duke kaluar
nëpër Çenkre, port lindor i qytetit, u drejtua nga Palestina, duke kaluar nëpër Çezarenë
Bregdetare, prej nga u ngjit në Jeruzalem, për t’u kthyer, pastaj, në Antiokinë mbi
Oront.
Udhëtimi i tretë misionar (cfr Vap 18,23-21,16) filloi si gjithnjë
në Antiokinë, që qe bërë pikë zanafille e Kishës së paganëve, e misionit të paganëve
e ishte edhe vendi ku lindi termi ‘të krishterë’. Këtu, për herë të parë, na thotë
Shën Luka, ndjekësit e Jezusit u thirrën ‘të krishterë’. Që aty Pali shkoi drejt e
në Efez, kryeqytet i provincës së Azisë, ku qëndroi dy vjet, duke kryer një shërbim,
që pati ndikim të madh në zonë. Nga Efezi Pali shkroi letrat drejtuar Selanikasve
e Korintianëve. Por popullsia qytetit u çua peshë kundër tij, duke u nisur nga argjendarët
vendas, të cilëve po u pakësoheshin fitimet, për shkak të kufizimit të kultit të Artemidës
(tempulli që i kushtohej asaj në Efez, Artemysion, ishte një nga shtatë mrekullitë
e botës së lashtë); prandaj atij iu desh të ikte drejt veriut. Si përshkoi rishtas
Maqedoninë, zbriti përsëri në Greqi, ndoshta në Korint, ku ndenji tre muaj e shkroi
Letrën e famshme drejtuar Romakëve, që përmbledh gjithë kumtimin e tij. Që këtu u
rikthye në Maqedoni e, me anije, arriti në Troade e pastaj, duke shkelur paksa ishujt
Mitilenë, Kio, Samo, arriti në Milet, ku mbajti një fjalim të rëndësishëm para Pleqve
të Kishës së Efezit, duke përshkruar portretin e bariut të vërtetë të Kishës (cfr
Vap 20). Prej këndej u rinis, duke shpalosur velat drejt Tirit, prej nga arriti
në Çezarenë Bregdetare, për t’u ngjitur edhe një herë në Jeruzalem. Këtu u arrestua
për një keqkuptim: disa Judenj kishin marrë për paganë ca judenj të tjerë me origjinë
greke, të cilët Pali i kishte lejuar të shkelnin në zonën tempullare ku mund të hynin
vetëm izraelitët. Shpëtoi nga dënimi i caktuar me vdekje, falë ndërmjetësisë së tribunit
romak të rojes në zonën e Tempullit (cfr Vap 21,27-36); kjo ndodhi kur në Judé
ishte Prokuror perandorak Anton Feliçe. Pasi kaloi ca kohë në burg (nuk dihet mirë
sesa), e me qenë se, si qytetar romak, kishte të drejtë apelimi nga Qesari (që asokohe
ishte Neroni) Prokurori i mëpasëm, Porcio Festo, e nisi në Romë të shoqëruar me roje
ushtarake. Në udhëtimin drejt Romës preku ishujt mesdhetarë të Kretës e të Maltës,
e pastaj qytetin e Sirakuzës, Regjo Kalabrien e Pozuolin. Të krishterët e Romës dolën
ta prisnin në Rrugën Apia deri në Forin e Apios (rreth 70 kilometra në jug të kryeqytetit)
e të tjerë, deri tek Tri Tavernat (rreth 40 km). Në Romë u takua me delegatët e bashkësisë
hebraike, të cilëve u tregoi se ishte në zinxhirë për shkak të ‘shpresës së Izraelit’
(cfr Vap 28, 20). Por rrëfimi i Lukës përfundon duke zënë në gojë dy vjetët
e kaluara në Romë nën mbikqyrje të lehtë ushtarake, pa cekur fare ndonjë vendim nga
ana e Qesarit (Neronit) e aq më pak, vdekjen e të akuzuarit. Tradita e mëvonshme flet
për lirimin e tij, që duhet t’i ketë krijuar, pastaj, mundësitë si për të bërë një
udhëtim në Spanjë, ashtu edhe një tjetër në Lindje, e më saktësisht në Kretë, në Efez
e në Nikopoli të Epirit. Gjithnjë mbi bazë hamendjesh, flitet për një arrestim të
dytë e edhe për një burgim të dytë në Romë (ku duhet të ketë shkruar Letrat e ashtuqajtura
Baritore, dmth dy letrat Timoteut e Titit), e një proces gjyqësor, me përfundim negativ.
Sidoqoftë, një sërë shkaqesh i shtyjnë shumë studiues të Shën Palit ta përfundojnë
jetëshkrimin e Apostullit me rrëfimin e Shën Lukës në Veprat Për martirizimin e
tij do të flasim më pas, në ciklin e këtyre katekizmave. Tani për tani, në këtë listë
të shkurtër të udhëtimeve të Palit, mjafton të shënojmë se ai iu kushtua kumtimit
të Ungjillit, pa i kursyer energjitë, duke përballuar një sërë provash të rënda,
listën e të cilave na e la në Letrën e dytë drejtuar Korintianëve (cfr 11,21-28).
Nga ana tjetër është ai që shkruan: “Gjithçka bëj për Ungjillin’(1 Kor 9,23),
duke u marrë bujarisht me atë, që e quan ‘shqetësimi për të gjitha Kishat” (2 Kor
11, 28). Shikojmë një impenjim, që mund të shpjegohet vetëm përmes një shpirti
të rrëmbyer nga drita e Ungjillit, të dashuruar me Krishtin, një shpirti të mbështetur
nga bindja e thellë: është e nevojshme t’i çohet botës drita e Krishtit, t’u kumtohet
të gjithëve Ungjilli. Kjo, më duket, është gjithçka mbetet nga kjo përmbledhje e udhëtimeve
të Palit: të shikosh pasionin e tij për Ungjillin, për të kuptuar madhështinë, bukurinë,
madje nevojën e thellë që ka Ungjilli për ne të gjithë. Të lutemi që Zoti, i cili
e bëri Palin ta shohë dritën e Tij, ta dëgjojë Fjalën e Tij t’i preku thellë zemrën,
të na ndihmojë edhe ne ta shohim dritën e Tij, që edhe zemra jonë të preket nga Fjala
e Tij e të mundemi edhe ne t’ia japim dritën e Ungjillit e të vërtetën e Krishtit
botës së sotme, të etur për të”.