Imam i jego funkcje Czy imam to „muzułmański ksiądz”?
Ostatnie
spotkania w naszym cyklu poświęciliśmy meczetowi. Warto więc teraz wspomnieć o osobach
odpowiedzialnych za jego funkcjonowanie, a przynajmniej o najważniejszej z nich, czyli
imamie. W języku arabskim termin ten oznacza przewodnika lub przywódcę, dosłownie
zaś „tego, kto stoi na przedzie lub idzie na czele”. W okresie przedislamskim imam
był dla Arabów przewodnikiem karawan. Wraz z pojawieniem się islamu muzułmanie nadali
temu określeniu inny charakter, do tego stopnia, że stało się ono pojęciem wieloznacznym.
W
tradycji sunnickiej tytuł imama przysługiwał początkowo przywódcy wszystkich muzułmanów.
Podstawą tej koncepcji było wzajemne dopełnianie się w islamie sfery religijnej i
świeckiej, co w rzeczywistości oznaczało skupienie władzy politycznej i duchowej w
jednej osobie. W ten sposób imam stał się synonimem kalifa, czyli „zarządcą Boga na
ziemi”. Pierwszym imamem był prorok Mahomet. Również jego czterej bezpośredni następcy
uważani są za doskonałych imamów, ponieważ kierowali wspólnotą w duchu Proroka. Od
drugiej połowy VII wieku władca stawał się coraz bardziej przywódcą świeckim.
W
węższym znaczeniu sunnici przypisują tytuł imama także wybitnym teologom muzułmańskim
i znawcom prawa islamskiego (nade wszystko założycielom słynnych szkół prawniczych).
W
islamie szyickim natomiast imam pozostał najważniejszym przywódcą oraz zwierzchnikiem
religijnym i duchowym. Szyici nie używają w tym względzie pojęcia kalifa. Według szyickiej
doktryny pierwszym imamem był Ali (zięć i brat stryjeczny Mahometa oraz jego czwarty
następca). Natomiast kolejnymi imamami mogli zostać tylko jego potomkowie. Szyici
przypisują imamowi posiadanie tajemnej wiedzy, którą Ali otrzymał od Mahometa, a następnie
odziedziczyli jego synowie. Szyickim imamom przypisuje się także wyjątkowe cechy.
Do najważniejszych z nich należą: bezgrzeszność, uczestnictwo w boskiej misji Proroka
i nieomylność w interpretowaniu Koranu. Po wygaśnięciu linii bezpośrednich potomków
Alego i Fatimy szyici wypracowali doktrynę o tzw. „ukrytym imamie”, zgodnie z którą
ostatni „widzialny” imam nie umarł, lecz pozostał w ukryciu, skąd – w sobie znanym
czasie – powróci jako mahdi, czyli zbawca prowadzący ludzkość ku szczęśliwości. Istniejące
w szyizmie podziały powstały głównie ze względu na uznanie liczby imamów (czterech,
siedmiu lub dwunastu). Od czasu zniknięcia imamów władzę w ich imieniu sprawują ich
zastępcy.
W powszechnym rozumieniu imam jest jednak zwierzchnikiem meczetu
i oznacza przede wszystkim osobę odpowiedzialną za prowadzenie wspólnych modlitw (zwłaszcza
piątkowych) i głoszenie kazań. Jego zadanie polega na tym, aby zgromadzeni wykonywali
razem określone czynności i wypowiadali wspólnie poszczególne fragmenty modlitw. Generalnie
imamem może zostać każdy pobożny muzułmanin posiadający wiedzę religijno-prawną oraz
znajomość rytuałów i języka arabskiego. Na ogół wspólnoty muzułmańskie wybierają na
to stanowisko najbardziej poważanego ze swoich członków, którego obdarzają szacunkiem.
Dotyczy to zwłaszcza małych meczetów i związanych z nimi wspólnot, gdzie imama wybiera
się spontanicznie. Jednak coraz częściej spotyka się imamów przygotowanych w zakresie
prawa i teologii, którzy ukończyli odpowiednią szkołę religijną lub – jak to ma na
przykład miejsce w Turcji – kolegia dla imamów-kaznodziejów. Odpowiednio wykształceni
imamowie przejmują z reguły pracę w dużych meczetach i są za nią opłacani (w zależności
od istniejącego systemu – przez rząd, organizacje islamskie, fundacje czy też z innych
źródeł). Z reguły funkcja imama jest sprawowana przez mężczyzn. Kobieta może ją pełnić,
ale pod warunkiem, że przewodzi grupie złożonej z samych kobiet lub modli się z członkami
rodziny. Imam nie wyróżnia się od innych muzułmanów szczególnym ubiorem, nie nosi
też jakichkolwiek dodatkowych elementów.
Oprócz przewodnictwa w modlitwach
i głoszenia piątkowych kazań do obowiązków imama należy także prowadzenie zajęć edukacyjnych
o islamie i nauczanie Koranu. W dużych gminach muzułmańskich imam – na wzór księdza
lub rabina – przejmuje wszystkie możliwe funkcje osoby duchownej, tzn. zajmuje się
administracją meczetu lub centrum islamskiego, prowadzi szkołę koraniczną, odwiedza
chorych, inspiruje działalność gminy, jest obecny na uroczystościach nadania imienia
dziecku i obrzezaniu, na ślubach i pogrzebach, gdzie odmawia okolicznościowe modlitwy.
Zewnętrznie
wiele z funkcji i zadań imama podobnych jest do tych, które spełnia ksiądz katolicki.
Stanowisko muzułmańskiego duchownego nie łączy się jednak z urzędem i stanem kapłańskim.
Biorąc pod uwagę rozumienie urzędu i sposób pojmowania wspólnoty wierzących w islamie
i katolicyzmie, dostrzega się między imamem a księdzem katolickim znaczne różnice.
Ponieważ islam nie uznaje sakramentów, nie ma też święceń. Imam nie posiada więc władzy
pośredniczenia między Bogiem a ludźmi, a tym samym nie ma autorytetu odpuszczania
grzechów. Imam nie jest duszpasterzem w katolickim rozumieniu tego słowa. Obecność
muzułmańskiego kapelana w więzieniu czy w wojsku bardziej przypomina jego współwyznawcom
o przynależności do ich wspólnoty niż służy indywidualnemu poradnictwu duchowemu.
Katolickie pojęcie kleru – w jego wymiarze hierarchicznej struktury – można w pewnym
sensie odnaleźć w szyizmie. Wynika to – jak zasygnalizowano wcześniej – z innego niż
w islamie sunnickim rozumienia koncepcji imama.
Używając pojęcia imam,
warto zwrócić uwagę na to, aby nie mylić go z imanem, które brzmi bardzo podobnie,
a posiada zupełnie inne znaczenie. Imam – jak wspomniano – to przywódca całej
gminy muzułmańskiej, wybitny teolog lub przewodnik rytualnych modlitw, natomiast iman
oznacza wiarę.