Audienca e përgjithshme: 02. 07. 2008 (Tekst i plotë i katekizmit)

(02.07.2008 RV)Të dashur vëllezër e motra,
Po filloj sot një cikël të ri katekizmi, kushtuar apostullit të madh, Shën Palit. Atij, siç e dini, i blatohet ky vit, që vijon nga festa liturgjike e Shenjtorëve Pjetër e Pal e 29 qershorit 2008, deri më 28 qershor 2009. Apostulli Pal, figurë e jashtëzakonshme, pothuajse e paimitueshme e, megjithatë, nxitëse, është për ne shembull i përkushtimit të plotë ndaj Zotit e Kishës së tij, përveçse njeri që bashkëpunoi ngushtë me njerëzimin e me kulturat e ndryshme. Është e drejtë, prandaj, t’i kushtohet vëmendje e posaçme, e jo vetëm duke e nderuar kujtimin e tij, por edhe duke u përpjekur të kuptojmë atë që dëshiron të na thotë edhe ne, të krishterëve të sotëm. Në këtë takim të parë dëshirojmë të ndalemi pikërisht tek ambienti në të cilin jetoi e punoi. Një temë e tillë duket se na çon larg nga koha jonë, duke pasur parasysh se duhet të kthehemi për disa çaste në botën e dymijë vjetëve më parë. E gjithsesi, kjo është e vërtetë vetëm në dukje, e vetëm pjesërisht, mbasi vërejmë se, në aspekte të ndryshme, rrethanat shoqëroro–kulturore të sotme nuk ndryshojë shumë nga ato të atëhershmet.
Faktori i parë e themelor, që duhet pasur parasysh, është lidhja ndërmjet mjedisit në të cilin lindi e u rrit Pali e mjedisit global, në të cilin jetoi më pas. Ai i përkiste një kulture të mirëpërcaktuar e të kufizuar, natyrisht minoritare, asaj të popullit të Izraelit e të traditës së tij. Në botën e lashtë e sidomos brenda perandorisë romake, si na mësojnë studiuesit e kësaj çështje, hebrenjtë asokohe përbënin rreth 10% të popullsisë së përgjithshme; këtu, në Romë, pastaj, numri i tyre rreth gjysmës së shekullit I, edhe më i vogël, arrinte shumë-shumë në 3% të banorëve të qytetit.
Besimet e tyre e stili i jetës së tyre, siç ndodh edhe sot e kësaj dite, i dallonin plotësisht nga mjedisi rrethues; e kjo mund të kishte dy rezultate: talljen, që mund të çonte në intolerancë, ose admirimin, që shprehej në forma të ndryshme të simpatisë, si në rastin e njerëzve, të cilët e druanin Hyjin, ose të prozelitëve, paganë që mblidheshin në Sinagogë e besonin në Hyjin e Izraelit. Si shembuj konkretë të kësaj sjelljeje të dyfishtë, mund të citojmë, nga njëra anë, gjykimin e mprehtë të një oratori, siç ishte Ciceroni, i cili e përbuzte besimin e tyre e edhe qytetin e Jeruzalemit (cfr Pro Flacco, 66-69) e, nga na tjetër, sjelljen e gruas së Neronit, Popesë, që kujtohet nga Jozef Flavio si ‘simpatizante’ e Judejve (cfr Antichità giudaiche 20, 195.252; Vita 16), pa harruar se Jul Qesari u kishte njohur zyrtarisht të drejta të posaçme, për të cilat flet historiani i lartpërmendur, Jozef Flavio (cfr ibid. 14,200-216). Sigurisht numri i hebrenjve, siç ngjet edhe sot, ishte shumë më i madh jashtë trojeve të Izraelit, dmth në diasporë, sesa në trojet që asokohe të tjerët i quanin Palestinë.

Nuk na çudit, prandaj, fakti se edhe vetë Pali ishte objekt i vlerësimit kontrastues, të dyfishtë. Një gjë është e sigurtë: veçantia e kulturës dhe e fesë judaike zinte qetësisht vendin e vet brenda një institucioni gjithdepërtues, si perandoria romake. Më e vështirë e më e shqetë do të ishte pozita e grupit të atyre, hebrenj apo neopaganë, që do të pranonin me fe vetjen e Jezusit të Nazaretit, në atë masë që ata do të dalloheshin si nga judaizmi, ashtu edhe nga paganizmi sundues.
Sidoqoftë, impenjimi i Palit u favorizua nga dy faktorë. I pari ishte kultura greke, ose më mirë të themi, helenistike, e cila pas Aleksandrit të Madh, qe bërë pasuri e përbashkët, të paktën e Mesdheut lindor dhe e Lindjes së Mesme, duke përfshirë në vetvete shumë elemente të kulturave e të popujve që tradicionalisht mbaheshin si barbarë. Një shkrimtar i kohës pohon se Aleksandri ‘urdhëroi që të gjithë ta konsideronin si atdhe tokën mbarë… e që ndërmjet Grekut e Barbarit të mos bëhej më kurrfarë dallimi” (Plutarku, De Alexandri Magni fortuna aut virtute, §§ 6.8). Faktori i dytë qe struktura politiko-administrative e perandorisë romake, që garantonte paqen e stabilitetin nga Britania në Egjiptin jugor, duke njësuar një territor me përmasa të papara. Në këtë hapësirë mund të lëvizej me liri e siguri të mjaftueshme, duke shfrytëzuar edhe sistemin e jashtëzakonshëm rrugor e duke gjetur në çdo pikarritjeje karakteristika të njëllojta kulturore të cilat, pa dëmtuar vlerat vendase, përbënin një ind të përbashkët njësimi super parte, aq sa filozofi hebre Filoni Aleksandrin, bashkëkohas me vetë Palin, e lavdëron perandorin August sepse “ krijoi një bashkësi të harmonishme me të gjthë popujt e egër… duke u bërë ai vetë rojtar i paqes”. (Legatio ad Caium, §§ 146.147).

Vizioni universalistik, tipik për personalitetin e Shën Palit, të paktën për Palin e krishterë, pas ngjarjes së udhës së Damaskut, shtytjen kryesore, natyrisht, e merr nga feja në Jezu Krishtin, sepse figura e të Ngjallurit tashmë e kapërcen çdo kufizim sektar; e në të vërtetë për Apostullin ‘nuk ka më hebré as grek, skllav as të lirë, mashkull as femër, por të gjithë janë një gjë e vemte në Jezu Krishtin” (Gal 3,28). Por edhe situata historike-kulturore e mjedisi i kohës, nuk mund të mos ndikonin mbi rrugët që zgjodhi Apostulli. Dikush e ka quajtur Palin “njeri i tri kulturave”, duke pasur parasysh prejardhjen e tij judaike, gjuhën e tij greke e privilegjin e tij si ‘civis romanus’ (nënshtetas romak), siç e vërteton edhe emri i tij me origjinë latine.
Është për t’u kujtuar në mënyrë të posaçme filozofia stoike, sunduese në kohën e Palit, e cila ndikoi, ndonëse në mënyrë të kufizuar, edhe mbi krishterimin. Nuk mundemi, prandaj, të mos i kujtojmë emrat e disa filozofëve stoikë, si nismëtarët e kësaj filozofie, Xenonin e Kleantin, e pastaj ata që kronologjikisht janë më afër Palit, si Seneka, Musoni dhe Epiteti: në veprat e tyre gjinden vlera të larta humaniteti e urtie, që natyrisht do të përvetësoheshin edhe nga krishtërimi. Një studiues i kësaj lënde, shkruan: Stoa¹ … kumtoi një ideal të ri, që i impononte, po, njeriut, detyrat ndaj të afërmit, por njëkohësiht e çlironte nga të gjitha lidhjet fizike e kombëtare, duke e bërë qenie pastërtisht shpirtërore” (M. Pohlenz, La Stoa, I, Firenze 1978, faq. 565s).
Të mendojmë, për shembull, për doktrinën e universit, kuptuar si i vetmi trup i madh i harmonishëm e, rrjedhimisht, për doktrinën e barazisë të të gjithë njerëzve, pa asnjë dallim shoqëror, për barazimin, së paku në parim, ndërmjet burrit e gruas, e pastaj për idealin e thjeshtësisë në gjithçka e të masës së drejtë në sundimin e vetvetes, për të shmangur çdo teprim. Kur Pali u shkruan Filipianëve : “Mundohuni të keni për zemër gjithçka është e vërtetë, gjithçka është e ndershme, gjithçka është e pastër, gjithçka është e denjë për dashuri, gjithçka është e denjë për lavd, gjithçka është virtyt”. (Fil 4,8), nuk bën tjetër, veçse i rikthehet një koncepti humanistik, karakteristik për këtë tip filozofie.
Në kohën e Palit nisi të ndjehej fort edhe kriza e feve tradicionale, të paktën në aspektet e tyre mitologjike e qytetare. Pasi Lukreci, një shekull më pëpara, pati shprehur polemikisht mendimin se “Feja ishte bërë shkas për shumë krime” (De rerum natura, 1, 1001), një filozof si Seneka, duke kapërcyer çdo ritualizëm të jashtëm, mësonte se “Zoti është pranë teje, është me ty, është brenda teje” (Letrat Lucilit, 41, 1). Në të njëjtën mënyrë, kur Pali i drejtohet një auditori filozofësh epikurean e stoikë në Areopagun e Athinës, thotë tekstualisht se “Zoti nuk banon në tempujt e ndërtuar nga dora e njeriut… por jemi ne që në Të jetojmë, lëvizim e jemi”. (Vap. 17, 24.28). Me këtë ai natyrisht rikujton besimin judaik në një Zot të vetëm, që nuk mund të paraqitet me pamje njerëzore, por që mund të kuptohet përmes një feje, të cilën dëgjuesit e tij e njihnin mirë. Duhet të kemi parasysh edhe faktin se shumë kulte pagane nuk i kushtonin vëmendje të veçantë tempujve zyrtarë dhe e zhvillonin veprimtarinë e tyre në vende private, që ndihmonin për hapat e parë të ndjekësve të rinj. Nuk të çudit, prandaj, fakti, që edhe takimet e para të të krishterëve (ekklesíai), siç vërtetojnë sidomos Letrat e Shën Palit, mbaheshin në shtëpi private. Duhet të kujtojmë, së fundi, se askohe nuk kishte ende asnjë ndërtesë publike. Pastaj mbledhjet e të krishterëve duhet t’u dukeshin bashkëkohësve, si një variant i thjeshtë i praktikës së tyre fetare më intime. Gjithsesi ndryshimet ndërmjet kulteve pagane e atij të krishterë, nuk janë të pakta e kanë të bëjnë sa me ndërgjegjen identitare të pjesëmarrësve, aq edhe me pjesëmarrjen e përbashkët të burrave e të grave, me kremtimin e ‘Darkës së Zotit’ dhe me leximin e Shkrimit Shenjt.
 Në përfundim të këtij shikimi të shpejtë mbi mjedisin kulturor të shekullit I të epokës së krishterë, duket qartë se Shën Palin nuk mund ta kuptojmë drejtë, në se nuk e vendosim në sfondin, sa judaik aq edhe pagan, të kohës. Në këtë mënyrë figura e tij fiton kuptimin e vërtetë historik dhe ideologjik, duke na zbuluar njëkohësisht përkimin, por edhe origjinalitetin e tij përballë ambientit. E kjo, në përgjithësi, vlen edhe për krishtërimin, duke pasur parasysh se Shën Pali Apostull, nga i cili të gjithë kemi akoma shumë për të mësuar, ishte paradigmë e tij e dorës së parë”.

¹ Në Greqinë e lashtë ‘stoà’ quheshin portikët, që shërbenin për t’i mbrojtur nga dielli e nga shiu, njerëzit që frekuentonin Sheshet (Agorà) ku zhvilloheshin veprimtaritë kryesore politike dhe ekonomike të polis (qytetit) e ku filozofë, si stoiku Xenon, mbanin fjalimet e tyre. Prej këndej termi stoicizëm për sistemin filozofik të Xenonit.