Islam w Afryce Islamizacja czy arabizacja kontynentu afrykańskiego?
Historia
islamu w Afryce jest niemalże tak długa, jak historia tej religii. Jej wyznawcy dotarli
na tereny dzisiejszej Etiopii jeszcze zanim rozpoczęło się muzułmańskie liczenie czasu.
Tzw. hidżra, czyli przejście Mahometa z Mekki do Medyny, miała miejsce w 622
roku, natomiast w wyniku prześladowań w Mekce pierwsi muzułmanie musieli uciekać do
Abisynii około 615 roku. Rozprzestrzenienie się islamu w Afryce nastąpiło po zdobyciu
przez muzułmanów całego Półwyspu Arabskiego. Za pierwszego afrykańskiego konwertytę
na islam uważa się Bilala bin Rabaha, niewolnika, który miał uzyskać wolność po interwencji
proroka. Mając silny i donośny głos, Bilal został pierwszym w historii islamu muezinem
wzywającym muzułmanów na modlitwę.
W latach czterdziestych VII wieku muzułmanie
podbili Egipt, a następnie tereny sięgające po dzisiejsze Maroko, które sami nazwali
Maghrebem (czyli miejscem zachodzącego słońca). W kontekście podboju Afryki Północnej
przez armię muzułmańską, warto zaznaczyć, że dla miejscowej ludności dokonała się
jedynie wymiana okupanta bizantyjskiego na islamskiego. W wyniku ekspansji islamu
na całym kontynencie rozpoczęły się dwa ważne procesy. Jednym z nich była islamizacja,
a drugim arabizacja Afrykanów. Islamizacja była stopniowym przenikaniem elementów
islamskich do społeczeństwa afrykańskiego, natomiast arabizacja dokonywała się przez
przejmowanie języka arabskiego i utożsamianie się z kulturą arabską. Przykładem jest
Afryka Północna, gdzie przez fakt uznania języka arabskiego za język oficjalny, mieszkańcy
tych terenów zaczęli identyfikować się z Arabami. Generalnie przyjmuje się, że procesy
arabizacyjne są bardziej kompleksowe i rozłożone w czasie. Wyjątek stanowi Sudan,
gdzie arabizacja postępowała szybciej niż islamizacja. W północnym Sudanie znaczna
część ludności posługiwała się językiem arabskim zanim przyjęła islam. Brytyjska kontrola
nad tym krajem w latach 1898-1955 zatrzymała proces islamizacji na południu, przyczyniając
się do chrystianizacji tego obszaru. Trwające w przeszłości i współcześnie konflikty
w Sudanie są – między innymi – konsekwencją tego podziału. W innych częściach Afryki
wprowadzenie islamskiego systemu religijno-społecznego poprzedzało przyjęcie języka
arabskiego.
O ile na północy islam został przyniesiony przez Arabów, na południe
dotarł przez południowych i południowo-wschodnich Azjatów. Pierwszymi muzułmanami
byli tu niewolnicy, których dostarczono do Afryki Południowej. W tej części kontynentu
następowała przede wszystkim islamizacja bez znaczących elementów arabizacji. Na południu
znajduje się do dzisiaj najmniejsze skupisko muzułmanów w Afryce.
Islam w Afryce
Wschodniej kształtował się na przestrzeni wieków. Jego prekursorami byli arabscy kupcy
z południowej Arabii i Zatoki Perskiej. Sam proces formowania się islamu dokonał się
w trzech głównych etapach. Pierwszy z nich przypada na lata 695-795. To okres migracji
arabskich i perskich uchodźców, szukających schronienia przed wojną domową.
Perscy migranci nadali wybrzeżu Afryki Wschodniej nazwę „Kraju Zandż”,
czyli „Kraju Czarnych Ludzi”. Drugi etap miał miejsce pomiędzy X a XVII wiekiem. Najpierw
pojawiła się silna grupa kupców i handlarzy z Zatoki Perskiej, znanych pod nazwą „Szirazi”,
od miasta Sziraz na południu Persji (południowy Iran). Natomiast trzeci i ostatni
etap zaczął się od upadku hegemonii portugalskiej w drugiej połowie XVII wieku i trwał
do początku okupacji kolonialnej końca XIX wieku. Dwudzieste stulecie to nasilenie
wpływów somalijskich i sudańskich. W tym okresie nastąpiła intensyfikacja muzułmańskiej
misji, wyrażająca się w budowie licznych szkół, ośrodków zdrowia i meczetów z centrami
kultury islamskiej.
Również w dziejach islamu w Afryce Zachodniej wyróżnia
się kilka etapów. Pierwszy przypada na okres między X a XVII wiekiem, kiedy islam
rozpowszechniali głównie handlarze, rzemieślnicy i duchowni muzułmańscy. Wyróżniającą
cechą tego okresu było względnie pokojowe formowanie się religii oraz przyjmowanie
islamu przez władców i wysokich urzędników. Charakterystyczne dla kolejnych etapów
było powstanie państw teokratycznych oraz kształtowanie się ruchów odnowy.
Porównując
procesy islamizacyjne w Czarnej Afryce, należy zwrócić uwagę na ich kierunek i dynamikę.
O ile w Afryce Zachodniej islam przedostawał się przez Saharę ku wybrzeżom, o tyle
w Afryce Wschodniej zakorzeniał się na wybrzeżu i stąd zaczął rozprzestrzeniać się
w głąb kontynentu. Na wschodzie propagatorami islamu byli nawróceni na islam nomadzi
somalijscy oraz kupcy (arabscy, perscy i indyjscy). Natomiast na zachodzie byli nimi
głównie nomadzi berberscy, oraz handlarze (Diula i Hausa) i wojownicy (Fulanie i Tukulerzy).
W
nawracaniu na islam ważną rolę odgrywały różne grupy społeczne i zawodowe. Ich przedstawiciele
osiedlali się wśród wyznawców religii tradycyjnych, poślubiając miejscowe kobiety
i wychowując dzieci w wierze muzułmańskiej. Inną grupą, która w znacznej mierze przyczyniła
się do rozwinięcia islamizacji, byli nauczyciele. Dzięki znajomościom języka arabskiego,
który przez długi okres czasu pełnił w Czarnej Afryce taką samą funkcję, jaką w średniowiecznej
Europie łacina, byli oni zatrudniani przez miejscowych władców, ucząc ludność czytania
i pisania oraz tworząc rodzime ośrodki kultury.