2007-10-25 16:49:14

Zachowanie dziedzictwa – uniwersalne zobowiązanie


Dokument zawierający podsumowanie działań podejmowanych przez Państwo
w ramach polityki promocji i ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego
przekazany na ręce Benedykta XVI 24 października 2007 r.
 

Wolności nie można tylko posiadać, nie można jej zużywać.
Trzeba ją stale zdobywać i tworzyć przez prawdę.
(Jan Paweł II)
 

 
Ochrona dziedzictwa kulturowego powinna przybierać wymiar zarówno praktycznego działania, jak i refleksji. Kultura stanowi bowiem nie tylko ważny czynnik potencjału społeczno-gospodarczego państwa, ale przede wszystkim, posługując się słowami Jana Pawła II, „jest tym, przez co człowiek staje się bardziej człowiekiem”, a więc także obywatelem, aktywnie uczestniczącym w życiu wspólnoty – lokalnej, narodowej, europejskiej.

Siła tożsamości narodowej i przywiązanie do polskiej kultury pozwoliły Polakom przetrwać niezwykle trudne dzieje ostatnich dwóch stuleci i ostatecznie odzyskać niepodległość w roku 1989. Jednocześnie przez kilkadziesiąt lat reżimu komunistycznego celowo dopuszczano do niszczenia zabytków i pozbawiano je ich duchowego kontekstu, fałszowano historię i deprecjonowano rolę chrześcijaństwa w kształtowaniu świadomości i tożsamości narodowej Polaków. Katastrofalne zniszczenia wojenne oraz przesunięcie granic Rzeczpospolitej po 1945 roku, sprawiło, że ogromna część rdzennie polskich terytoriów została utracona, a w zamian przyłączono obszary, które przez stulecia znajdowały się w innym kręgu etniczno-kulturowym. Także sfera ochrony dziedzictwa narodowego została niemal całkowicie zaniedbana na ponad pół wieku. W sensie zarówno praktycznym (wadliwa legislacja i brak funduszy na ratowanie niszczejących zabytków), zerwała więzi łączące wielu Polaków z ich własnym dziedzictwem, osłabiając tym samym poczucie patriotyzm. Z tego powodu, duża część społeczeństwa polskiego nie doceniła roli kultury i tradycji w procesie budowy nowoczesnego państwa demokratycznego po roku 1989. Nie dostrzegano również uniwersalnego charakteru polskiego dziedzictwa kulturowego i roli jaką mogłoby ono pełnić w budowaniu życia wspólnoty – w nowej Polsce i Europie. Doprowadziło to między innymi do sytuacji, w której Polacy wkroczyli w 2004 roku do Unii Europejskiej onieśmieleni, w wielkiej mierze nieświadomi własnej historii i roli jaką Polska odegrała w dziejach kontynentu i świata. Uzupełnienie tych braków w świadomości społecznej, ale także prezentacja i popularyzacja tego, co w polskim dziedzictwie najcenniejsze i uniwersalne, to podstawowe wyzwanie dla Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

„Wolności nie można tylko posiadać, nie można jej zużywać. Trzeba ją stale zdobywać i tworzyć przez prawdę”. Powyższe słowa Ojca Świętego Jana Pawła II mogą służyć jako motto działań podjętych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego po wyborach parlamentarnych w 2005 roku. Pierwszym symbolem nowej polityki kulturalnej stała się zmiana nazwy resortu poprzez dodanie słów „i Dziedzictwa Narodowego”. Działania zainicjowane przez ekipę Ministra Kazimierza Michała Ujazdowskiego w 2005 roku obejmują kilka podstawowych obszarów:


 

 
Nowoczesny patriotyzm i edukacja historyczna

 
Przystąpienie do budowy nowoczesnego modelu patriotyzmu wymaga przede wszystkim podjęcia ogromnego wysiłku zaprezentowania społeczeństwu, w sposób możliwie pełny i niezafałszowany, prawdy historycznej, szczególnie w odniesieniu do najnowszych dziejów Polski. Konsekwencją zakłamywania historii w okresie komunizmu było wykształcenie się w Polsce po roku 1989 społeczeństwa szybko bogacącego się w sensie ekonomicznym, ale duchowo zubożonego. Nieznajomość nawet bliskiej historii oraz zachłyśnięcie się konsumpcyjnym modelem życia krajów zachodnich doprowadziło do spadku szacunku dla bohaterstwa poprzednich pokoleń i powszechnej niechęci do dyskusji o przeszłości. Prowadzona przez kolejne rządy po 1989 roku polityka „nie rozdrapywania ran przeszłości” doprowadziła w ciągu kilkunastu zaledwie lat do niemal powszechnego kojarzenia patriotyzmu jako uczucia towarzyszącego jedynie ważnym wydarzeniom sportowym.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, za pośrednictwem podległych instytucji, przede wszystkim utworzonego w 2006 roku Narodowego Centrum Kultury, podjęło się realizacji kilku ogólnopolskich przedsięwzięć mających na celu zwrócenie uwagi społeczeństwa na burzliwą historię Polski w XX wieku.

Do najważniejszych projektów w tej kategorii należy uruchomiony w 2006 roku program „Patriotyzm Jutra”, za którego pośrednictwem wspierane są inicjatywy propagujące historię w nowoczesnych formach, skutecznie przemawiających do świadomości młodych ludzi i mogących stanowić istotne uzupełnienie programu szkolnego. Jednym z takich projektów jest adresowany do najmłodszych program po nazwą „Ślady przeszłości – uczniowie adoptują zabytki”, realizowany od lat przez Fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej. Program polega na zachęcaniu młodzieży szkolnej do zainteresowania się zabytkami w najbliższym otoczeniu, przywracając pamięć o tych miejscach i ludziach, którzy są z nimi związani. Rokrocznie w programie uczestniczy blisko tysiąc szkół ze wszystkich zakątków kraju.

W 2006 roku zainicjowano wspólny program Narodowego Centrum Kultury oraz Instytutu Pamięci Narodowej pod nazwą „Świadkowie historii”, w ramach którego zbierane są świadectwa i relacje osób walczących o wolność XX, w tym w okresie II wojny światowej i w okresie powojennym. Relacje te są następnie archiwizowane przy użyciu technik multimedialnych i szeroko rozpowszechniane.
Współpracę z Instytutem Pamięci Narodowej rozpoczęła też inna instytucja podległa Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, który pomaga w metodycznym dokumentowaniu miejsc kaźni Polaków w okresie stalinowskim, wykorzystując do tego swoją kadrę archeologiczną i nowoczesny sprzęt badawczy.

Inicjatywą o charakterze kampanii społecznej jest też Akcja „Pamiętam. Katyń 1940”, mająca na celu przypomnienie – szczególnie młodemu pokoleniu – tragedii zbrodni katyńskiej. Celem projektu jest nie tylko przekazanie prawd historycznych, ale przede wszystkim pobudzenie do refleksji nad kształtem współczesnego, nowoczesnego patriotyzmu.

Kolejne przedsięwzięcia edukacyjne są cały czas przygotowywane. Ich zalążkiem jest m.in. „Deklaracja o zintegrowaniu współpracy Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rzecz edukacji patriotycznej i obywatelskiej” podpisana 3 września 2007 roku przez ministrów obu resortów.

 

 
Batalia o prawdę historyczną

 
Zainicjowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2005 roku działania w sferze edukacji historycznej znajdują swoje odzwierciedlenie także na arenie międzynarodowej. Polska odegrała wyjątkową rolę w XX-wiecznej historii zmagań ze zbrodniczymi systemami totalitarnymi. Tymczasem coraz częściej podejmowane są próby fałszywego przypisywania Polsce współodpowiedzialności za zbrodnie popełnione w czasie II wojny światowej.

Najbardziej wymownym działaniem na tym polu była zakończona sukcesem kampania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rzecz zmiany nazwy byłego obozu Auschwitz-Birkenau na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wniosek złożony przez Polskę w marcu 2006 roku zakładał zmianę dotychczasowej nazwy wpisu „Były Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau” na „Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945)”. Inicjatywa ta była konieczną reakcją na coraz powszechniej pojawiające się w zachodnich mediach przekłamania, sugerujące lub wprost nazywające byłe hitlerowskie obozy zagłady „polskimi”. Zmieniona nazwa ma oddać prawdę historyczną o rzeczywistym charakterze obozu i precyzyjnie odnieść to miejsce do reżimu nazistowskiego w Niemczech. Zmiana nazwy została ostatecznie potwierdzona 27 czerwca 2007 roku podczas 31. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa Dziedzictwa UNESCO.

W 2006 roku zainaugurowano także wspólny projekt Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Instytutu Pamięci Narodowej pod nazwą „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”, którego celem jest stworzenie dokładnego, imiennego wykazu obywateli polskich – ofiar wojny obronnej 1939 roku i okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945, a także obywateli polskich, którzy przeżyli okupację, ale byli poddani różnego rodzaju represjom – uwięzieniu, pracy przymusowej, przesiedleniom i wypędzeniom. Program ma też na celu skoordynowanie działań prowadzonych w tym obszarze przez różne instytucje. Planowany termin zakończenia projektu to rok 2008. Kolejnym projektem naukowo-badawczym zostaną objęte ofiary okupacji sowieckiej.

Minister Kazimierz Michał Ujazdowski wielokrotnie podkreślał, że inspirację dla swojego programu i swojej pracy czerpie z myśli Jana Pawła II. Chodzi tu więc o szerokie widzenie kultury jako bogactwa wartości duchowych, decydujących o tym, że życie człowieka wykracza poza wymiar dążeń i interesów materialnych. Stąd podstawowe znaczenie kultury dla rozwijania więzi społecznych. W takiej perspektywie kultura jest czymś znacznie więcej niż współczesna twórczość artystyczna. To bowiem ona, a nie polityka czy ekonomia, stanowi najważniejszą siłą sprawczą dziejów.
 

 
Nowoczesne instytucje kultury

 
Nowa polityka kulturalna zainicjowana przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kazimierza Michała Ujazdowskiego wymagała utworzenia nowoczesnych instytucji kultury, które podjęły działania na rzecz edukacji historycznej społeczeństwa.

 2 maja 2006 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego utworzył Muzeum Historii Polski, którego podstawowym celem jest wzbudzanie zainteresowania historią i szacunku dla tradycji narodowej. Zadaniem Muzeum będzie prezentacja, w nowoczesnych i komunikatywnych formach, polskiego doświadczenia historycznego i wkładu Polaków w dzieje Europy i świata. Muzeum ukazywać będzie dzieje narodu i państwa polskiego od wolnościowych tradycji I Rzeczpospolitej, poprzez czas doświadczeń niewoli i zaborów, walkę z totalitaryzmami XX wieku, wkład Kościoła i Ojca Świętego Jana Pawła II w historię Polski i Europy, aż po „Solidarność” i odzyskanie niepodległości w 1989 roku.

W marcu 2007 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kazimierz Michał Ujazdowski powołał we Wrocławiu Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”, którego misją jest prezentacja powojennej historii i dziedzictwa kulturowego Polaków na Ziemiach Zachodnich. Ośrodek odpowiada m.in. za powołanie i prowadzenie Muzeum Ziem Zachodnich, którego nowoczesne ekspozycje nastawione na szeroką publiczność ukażą pozytywną stronę powojennej historii tych Ziem – rozwój kultury, nauki, opór antykomunistyczny, pojednanie polsko-niemieckie.

4 września 2007 roku powołano jeszcze jedną nową placówkę łączącą funkcje naukowo-badawcze, edukacyjne i kulturalne - Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku. Dyrektorem Centrum, którego celem jest upamiętnienie i przekazanie przesłania i dziedzictwa „Solidarności”, inspirowanie nowych inicjatyw o charakterze obywatelskim i kulturalnym oraz budowanie tożsamości europejskiej i nowego porządku międzynarodowego na fundamencie idei i doświadczeń „Solidarności”, został dominikanin, ojciec Maciej Zięba, wielki znawca i popularyzator myśli Ojca Świętego Jana Pawła II, założyciel i dyrektor Instytut „Tertio Millennio” w Krakowie, w latach 1998-2006 prowincjał Polskiej Prowincji Dominikanów.

Istniejące instytucje podległe Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w szczególności te działające na rzecz ochrony dziedzictwa i opieki nad zabytkami, zostały zreformowane. Najpoważniejsze zmiany przeprowadzono w obrębie Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków – instytucji odpowiedzialnej za realizację polityki Państwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego oraz opieki na tym dziedzictwem. Przypisane zostały mu wszystkie najważniejsze zadania z obszaru ochrony zabytków, dotychczas instytucjonalnie rozproszone. Silny nacisk został położony także na działalność edukacyjną i popularyzatorską.

Bodaj największym i najważniejszym z projektów realizowanych w ramach tej działalności jest koordynacja Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce - wspólna inicjatywa Rady Europy i Unii Europejskiej, mająca na celu szeroko pojętą edukację historyczną i kulturalną, promowanie regionalnego dziedzictwa z ukazaniem jego bogactwa oraz przypomnienie o wspólnych korzeniach kultury europejskiej. W wyniku rozbudowanej kampanii promocyjnej, w toku organizowanych we wrześniu 2007 roku Europejskich Dni Dziedzictwa, w całej Polsce odbyło się ponad 1300 bezpłatnych imprez kulturalno-edukacyjnych, w których udział wzięły setki tysięcy osób. Tegoroczna edycja Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce po raz pierwszy odbyła się pod jednym wspólnym hasłem „Ludzie gościńca. Wędrowcy, pielgrzymi, tułacze”. Tak sformułowany temat pozwolił na aktywne odkrywanie dziedzictwa we wszystkich zakątkach kraju, a także skłonił do refleksji nad motywem drogi i rolą wędrówki, pielgrzymki, w życiu człowieka. Działania te spotkały się z uznaniem przedstawicieli najważniejszych wyznań w Polsce, w tym hierarchów Kościoła Rzymskokatolickiego. Jego Eminencja, ksiądz kardynał Stanisław Dziwisz, Metropolita Krakowski, w swoim liście do dyrektora Krajowego Ośrodka Badan i Dokumentacji Zabytków wyraził nadzieję, że „udostępnienie obiektów polskiej kultury, wśród nich architektury i sztuki sakralnej, będzie kolejnym przyczynkiem do uświadomienia o ważkiej roli chrześcijaństwa i chrześcijańskiej kultury w zjednoczonej Europie”.
 

 
Najcenniejsze zasoby dziedzictwa

 
Ogromne bogactwo kulturowe Polski, w tym bezcenne dzieła sztuki sakralnej, stanowią świadectwo o ponad tysiącletnich dziejach narodu polskiego, o nierozerwalności jego historii i historii całego kontynentu. Zachowanie tego dziedzictwa dla kolejnych pokoleń jest jednym z priorytetów polityki Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W myśl polskiego prawa najcenniejsze zabytki, o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, utrwalone w świadomości społecznej i stanowiące źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń, mogą zostać uznane przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polski za Pomniki Historii. Jest to szczególna forma nobilitacji, którą poczynając od 1994 roku uhonorowano 33 obiekty i zespoły zabytkowe, w tym wiele związanych z Kościołem Powszechnym, m.in. jasnogórski klasztor oo. paulinów w Częstochowie, bazylikę katedralną pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja Apostoła we Fromborku, zespół katedralny w Kamieniu Pomorskim, zespół dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie czy zespół klasztorny oo. Bernardynów w Leżajsku. Prowadzona od dwóch lat polityka przywracania dziedzictwu jego należnego miejsca w świadomości współczesnych Polaków zakłada rozszerzanie listy Pomników Historii i ich rozbudowaną promocję.

Dziedzictwo z obszaru współczesnej Polski jest też w sposób znaczący reprezentowane na wspomnianej już Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Znajduje się na niej 13 obiektów z Polski, które wyróżnia najwyższa powszechna wartość. Światowe Dziedzictwo ma bowiem przedstawiać różnorodność kulturalną i bogactwo natury wszystkich regionów świata. Z inicjatywy Polski na Liście UNESCO znalazło się wiele bezcennych zabytków sztuki sakralnej, w tym: park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej (wpis 1999), Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (wpis 2001), kościoły drewniane południowej Małopolski (wpis 2003) oraz świątynie znajdujące się w obrębie historycznych zespołów miejskich wpisanych na listę (Kraków, Warszawa, Zamość, Toruń. Na Liście Dziedzictwa UNESCO figuruje także Auschwitz-Birkenau - niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945). Miejsce to, pod nową, bardziej precyzyjną nazwą zaproponowaną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Kazimierza Michała Ujazdowskiego, stanowi świadectwo okrucieństwa człowieka w stosunku do człowieka w XX wieku i musi być chronione i zachowane ku przestrodze i dla pamięci całego świata.

Podległy Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków prowadzi intensywne działania popularyzujące wiedzę o polskich obiektach na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, często w sposób dość niekonwencjonalny. Latem 2007 roku KOBiDZ zorganizował m.in. wystawę plakatową o polskich obiektach z listy UNESCO, która została zaprezentowana na kilkunastu dworcach kolejowych w całej Polsce i którą dzięki temu odwiedziło setki tysięcy podróżnych.

W 2006 roku, Unia Europejska, z inicjatywy Ministra Kultury i Komunikacji Francji zainicjowała projekt Listy Dziedzictwa Europejskiego, której celem jest stworzenie swoistej mapy miejsc i obiektów istotnych dla tożsamości europejskiej i przez to wzmacniających tę tożsamość. W marcu 2007 roku, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Kazimierz Michał Ujazdowski, który od początku aktywnie wspierał tę inicjatywę, przedstawił cztery kandydatury, istotne dla polskiej i europejskiej tożsamości. Są to: Wzgórze Lecha w Gnieźnie (symboliczne miejsce tworzenia się zjednoczonej Europy, której idea przyświecała Zjazdowi Gnieźnieńskiemu monarchów europejskich w 1000 roku z udziałem cesarza Ottona III i Bolesława Chrobrego), Kościół Katedralny pod wezwaniem świętych Stanisława Biskupa i Wacława na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie (miejsce, które dokumentuje ponad tysiącletnie związki Polski z kulturą europejską w jej chrześcijańskim, duchowym, historycznym, artystycznym i publicznym wymiarze), Lublin - kościół pod wezwaniem św. Stanisława wraz z Klasztorem Dominikanów, kościół Św. Trójcy, pomnik Unii Lubelskiej (miasto symbolizujące europejskie idee integracyjne, ponadnarodowe dziedzictwo demokracji i tolerancji oraz ideę dialogu kultur między Wschodem a Zachodem; w 1569 roku w Lublinie podpisana została unia polsko-litewska, w wyniku której powstał dość jednolity wielonarodowy organizm państwowy, swoją rozległością w Europie ustępujący jedynie ówczesnej Rosji), Stocznia Gdańska (obiekty związane z powstaniem "Solidarności", tj. budynek "Sali BHP", Brama nr 2 i Plac Solidarności z Pomnikiem Poległych Stoczniowców wraz z murem i tablicami inskrypcyjnymi. Stocznia Gdańska jest żywym dowodem jednoczenia się Europy w imię poszanowania praw człowieka, wspólnej walki o wolność i demokrację). Zgłoszone przez Polskę kandydatury zostały zaakceptowane i wpisane na Listę Dziedzictwa Europejskiego obok takich zabytków jak ateński Akropol czy opactwo benedyktynów w Cluny.
 

 
Dobre prawo

 
Realizacja nowej polityki kulturalnej zainicjowanej w 2005 roku wymagała wprowadzenia istotnych zmian w legislacji dotyczącej form ochrony zabytków i zachowania dziedzictwa przeszłości. Do najważniejszych inicjatyw w tym zakresie należą przygotowane projekty ustawy o miejscach pamięci narodowej, projekt nowelizacji ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami oraz nowelizacje ustaw o muzeach i o fundacji Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Przygotowywane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ustawa o miejscach pamięci narodowej po raz pierwszy szczegółowo i kompleksowo systematyzuje tę problematykę. Ustawa określa definicję miejsca pamięci narodowej, zasady utrzymania miejsc pamięci narodowej oraz ich ochrony, a także reguluje kwestię zasad odbywania zgromadzeń i prowadzenia działalności gospodarczej na terenie i w otoczeniu miejsc pamięci. Ponadto reguluje zasady i tryb ustanawiania miejsc pamięci narodowej, w tym także tych, które znajdują się poza granicami Polski. Ustanawia zasady i tryb usuwania z przestrzeni publicznej pomników, upamiętniających osoby lub organizacje, uczestniczące we wprowadzaniu lub utrwalaniu w Polsce systemu nazistowskiej i komunistycznej dyktatury. Projekt uzyskał akceptację i przychylność organizacji kombatantów oraz środowisk zajmujących się problematyką ochrony dziedzictwa historycznego.

Z inicjatywy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego przygotowano również nowelizację ustawy dotyczącej ochrony prawnej dziedzictwa. Dostosowuje ona polskie prawo do przepisów Unii Europejskiej, precyzuje niektóre przepisy z zakresu ochrony szczególnie cennych zabytków ruchomych utrudniając ich ewentualny wywóz oraz wprowadza sankcje karne dla fałszerzy zabytków i pośredników próbujących wprowadzić je na rynek.

 W latach 2006 – 2007 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przygotowało także kolejną, znacznie obszerniejszą nowelizację ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami będącą odpowiedzią na postulaty zgłaszane od lat przez środowiska konserwatorskie. Nowelizacja ta, obok regulacji kwestii wywozu zabytków z terytorium RP i uporządkowania przepisów dotyczących zasad prowadzenia ewidencji zabytków w świetle tworzonych planów zagospodarowania przestrzennego, wprowadza nowy ustrój służb konserwatorskich odpowiedzialnych w imieniu państwa za ochronę prawną obiektów zabytkowych w Polsce. Według tego projektu służby konserwatorskie mają zostać podporządkowane bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego co umożliwi przede wszystkim ujednolicenie standardów ochrony zabytków, usprawni działania służb konserwatorskich i zapewni im autonomie niezbędną do ich skutecznego funkcjonowania.

Kolejnym ważnym krokiem na drodze do stworzenia dobrego, jak najpełniej chroniącego dziedzictwo prawa jest nowelizacja ustawy o muzeach, którą Sejm przyjął 24 maja 2007 roku. Wprowadzone zmiany przede wszystkim usprawniają funkcjonowanie placówek muzealnych w Polsce i znacząco rozszerzają katalog prowadzonej przez nie działalności, wykraczając poza tradycyjną działalność muzealną. Placówka muzealna jest bowiem dla wielu nie tylko pierwszym, a niekiedy jedynym miejscem kontaktu z dziedzictwem, ale pełni także rolę centrum kulturalnego, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach.

W ustawie zawarto również przepisy, które mają rozwiązać problem statusu muzeów, nie posiadających osobowości prawnej, w tym muzeów prywatnych, uniwersyteckich i teatralnych. Nowelizacja zawiera także nowatorskie rozwiązanie, dotyczące wzajemnego wypożyczania eksponatów bez opłat między muzeami z siedzibą w Unii Europejskiej, Szwajcarii oraz muzeami państw Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA). Intencją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest ożywienie działalności muzealnej w Polsce

W ciągu niespełna dwóch lat sprawowania urzędu udało się także objąć opiekę nad Ossolineum - instytucją zajmującą wyjątkowe miejsce w historii polskiej kultury. Nowelizacja ustawy o fundacji Zakład Narodowy im. Ossolińskich, którą Sejm przyjął 10 maja 2007 roku, czyni ponadto Zakład Narodowy im. Ossolińskich sukcesorem jego poprzednika – Zakładu narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, wskazując wyraźnie, że Zakład jest następcą prawnym fundacji, ustanowionej przez Józefa Maksymilian Ossolińskiego.
 
Mecenat państwa nad dziedzictwem narodowym

 
Uzupełnieniem polityki zainicjowanej przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, obok szeroko pojętej działalności z zakresu edukacji historycznej oraz zmian systemowych w zakresie legislacji i struktury instytucjonalnej jest budowa silnego mecenatu państwa nad dziedzictwem narodowym umożliwiające skuteczne ratowanie zabytków.

Obok funduszy europejskich i środków przyznanych w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego podstawowym źródłem finansowania dla inicjatyw związanych z dziedzictwem narodowym są środki budżetowe w dyspozycji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznawane wnioskodawcom w ramach tzw. programów operacyjnych MKiDN.

W przeciągu zaledwie dwóch lat, z inicjatywy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kazimierza Michała Ujazdowskiego, zanotowano blisko pięciokrotny wzrost wydatków państwa na cele związane z ochroną dziedzictwa kulturowego. Dzięki staraniom Ministra, obecny budżet na ratowanie zabytków w Polsce jest najwyższy od 1989 roku. W budżecie państwa na 2007 rok na ochronę zabytków przewidziano ponad 100 mln złotych co stanowi kwotę najwyższą w powojennej historii Polski. Zwiększenie kwot przeznaczonych na ochronę zabytków wynika m.in. z faktu szczególnego zaniedbania tego obszaru w poprzednich latach. Wsparcia konserwatorskiego wymagają szczególnie obiekty i zabytki sakralne, którym celowo odmawiano pomocy w czasach komunizmu.

Podstawowym narzędziem w rękach Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspierającym ochronę dziedzictwa jest program operacyjny „Dziedzictwo kulturowe”. Celem programu jest ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym dziedzictwa archeologicznego), kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz, na wypadek sytuacji kryzysowych, udostępnianie zabytków na cele publiczne, utrwalanie zasobów dziedzictwa kulturowego w formie cyfrowej oraz renowacja i konserwacja zabytkowych cmentarzy.

W 2006 roku do programu wspierającego rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz rozwój instytucji muzealnych, dodano dwa nowe priorytety dedykowane ochronie dziedzictwa narodowego poza granicami kraju i ochronie zabytków archeologicznych, a w roku 2007 kolejne dwa: tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego i ochrona zabytkowych cmentarzy.

Do września 2007 roku, w ramach dwóch naborów wniosków rozdysponowano prawie 125 mln złotych.

W roku 2007, w ramach dwóch pierwszych naborów wniosków do priorytetu 1. programu dedykowanemu rewaloryzacji zabytków nieruchomych i ruchomych decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wsparcie uzyskało 275 wniosków, spośród których blisko 80% dotyczy zabytków sztuki sakralnej różnych wyznań. Aby ukazać różnorodność zadań konserwatorskich realizowanych dzięki wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego warto wymienić następujące projekty:



W ramach priorytetu 2. wspierającego rozwój instytucji muzealnych wsparcie w roku 2007 (do września) uzyskały 124 zadania, w tym:



W roku 2007 w ramach priorytetu 3. dedykowanego ochronie dziedzictwa narodowego poza granicami kraju, wsparcie uzyskało łącznie 68 projektów, w tym:



Priorytet 4. związanych z ochroną zabytków archeologicznych umożliwił wsparcie do września 2007 roku 44 wnioski, w tym:



W ramach priorytetu 5. poświęconemu tworzeniu zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego wsparcie uzyskało 36 zadań, między innymi:



Ostatni, priorytet 6. związany z ochroną zabytkowych cmentarzy, uruchomiony w 2007 roku umożliwił do tej chwili wsparcie renowacji czterech cmentarzy, w tym trzech cmentarzy parafialnych.
 

 
Ratowanie polskiego dziedzictwa kulturowego poza granicami RP

 
Zaprezentowany wyżej program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspiera zachowanie polskiego dziedzictwa zarówno w kraju jak i poza granicami RP. Prace te koordynuje utworzony, a właściwie odtworzony, z inicjatywy ministra kultury i dziedzictwa narodowego, Departament do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą. W ramach prac Departamentu wyszczególnić można trzy główne kierunki działań: ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego na Wschodzie (państwa byłego ZSRR), ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w Europie Zachodniej i na innych kontynentach oraz rejestracja strat wojennych (w granicach Polski przed 1945 r.) i działania rewindykacyjne.

Pierwszy obszar działań dotyczy ochrony zabytków polskich i z Polską związanych znajdujących się głównie na terenie dzisiejszej Łotwy, Litwy, Białorusi, Ukrainy. Na terenie tych państw prowadzone są prace inwentaryzacyjne zabytków architektury i cmentarzy. Ponadto Departament finansuje lub współfinansuje prace konserwatorskie w wybranych obiektach zabytkowych (prace te prowadzone są również na terenie Rosji i Mołdawii). Prace dokumentacyjne, wykonywane w terenie, uzupełniane są przez kwerendy w archiwach, bibliotekach i muzeach Wilna, Petersburga, Grodna, Mińska, Lwowa, Kijowa, Łucka. Wyniki prac są publikowane w wydawnictwach finansowanych lub współfinansowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Przykłady realizowanych projektów to:




Departament zajmuje się też ochroną polskiego dziedzictwa w Europie Zachodniej i na innych kontynentach. Należy w tym kontekście wspomnieć o współpracy z instytucjami stowarzyszonymi w Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie. Głównie dzięki współpracy z NDAP i BN oraz polskimi muzeami prowadzone są prace porządkowe, inwentaryzacyjne i konserwatorskie w tych instytucjach. Realizowane są dwa projekty badawcze:
 
    Rejestracja zbiorów polskich za granicą prowadzona jest od kwietnia 2006 r. Do chwili obecnej uzyskano informacje o 3 tys. instytucji emigracyjnych i organizacjach polonijnych w 145 państwach. W pierwszej kolejności opracowywane będą zbiory biblioteczne. Na początek 2009 r. planowane jest rozpoczęcie publikacji serii informatorów. Od 2009 r. zamierza się powołać zespoły specjalistów do opracowania zbiorów archiwalnych i muzealnych.
  1. Katalog kościołów i klasztorów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie prowadzony jest od września 2007 r. Celem projektu jest zgromadzenie danych o świątyniach i innych obiektach sakralnych zaprojektowanych, zbudowanych, użytkowanych przez Polaków lub dla nich stworzonych przez twórców innych narodowości, a znajdujących się na terenie Stanów Zjednoczonych i w Kanadzie. Wyniki prac zostaną opublikowane.



Przykład wspieranych działań:



Niezwykle ważnym elementem działań realizowanych przez Departament do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą jest rejestracja strat wojennych (w granicach Polski przed 1945 r.) i działania rewindykacyjne. Prace w tym zakresie prowadzone są w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego od 1991 r. Dotychczas opracowano straty , które dotknęły biblioteki, kontynuowana jest rejestracja strat dzieł sztuki i zabytków. Aktualnie w bazie danych znajduje się prawie 60 tys. rekordów. W tym celu specjaliści z różnych dziedzin prowadzą kwerendy archiwalne w kraju i za granicą (w Rosji, Niemczech, Austrii, Czechach, Francji i w Stanach Zjednoczonych), a uzyskane materiały opracowują na zlecenie Departamentu. Zgromadzone informacje będą publikowane w serii wydawniczej Departamentu Straty Kultury Polskiej. Gromadzone przez Departament materiały służą do przygotowywania wniosków restytucyjnych i prowadzenia wszelkich działań związanych z odzyskiwaniem utraconych obiektów.
 Przykłady zrealizowanych działań:




Jednocześnie prowadzone są prace nad opracowaniem kolejnych katalogów, które maja się ukazać w 2008 r. :


 

 
Drewniana architektura sakralna

 
Niezwykle cennym zasobem dziedzictwa kulturowego w Polsce są zabytki architektury drewnianej. Zdecydowane większość z nich to obiekty sakralne, przede wszystkim cerkwie i kościoły katolickie. Często są to zabytki unikalne w skali światowej. Wspieranie działań zmierzających do ratowania drewnianych zabytków sakralnych przed pożarem i przestępczością jest jednym z priorytetowych działań Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Działania skoncentrowały się na obiektach wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W systemy bardzo wczesnej detekcji dymu zostały wyposażone Kościoły Pokoju w Świdnicy i Jaworze. 6 małopolskich kościołów zostały zostało wyposażonych w kompleksowe zabezpieczenia, łącznie z systemem gaszenia mgłą wodną.

Jesienią 2006 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspólnie z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji rozpoczęły program działań prewencyjnych, które mają objąć 100 zabytkowych drewnianych obiektów sakralnych. Działania mają charakter kompleksowy, poczynając od szkoleń, poprzez wykonanie dokumentacji fotograficznej i znakowania zabytków ruchomych (Policja), po wykonanie zabezpieczeń. W ciągu najbliższych dwóch lat program powinien zostać zakończony. Ze strony Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji program prowadzi Departament Bezpieczeństwa Publicznego, a ze strony Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sposób priorytetowy traktuje wnioski o dotację, kierowane w ramach Programu Operacyjnego „Dziedzictwo Kulturowe”, których celem jest poprawa stanu zabezpieczenia drewnianych zabytków. W roku 2007 wszyscy wnioskodawcy (poza jednym, w którego obiekcie trzeba było najpierw przeprowadzić konserwatorskie roboty budowlane) otrzymali dotację w maksymalnej wysokości. W 2007 roku przyznano dotację na zabezpieczenie zabytków drewnianych w wysokości ponad 1,5 mln zł. Dotacja objęła 21 zgłoszonych wniosków. Jeszcze w tym roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego sfinansuje 21 projektów kompleksowych zabezpieczeń zabytków drewnianych, których realizację przewiduje się w roku 2008.
 

 
Bilans dokonań Biblioteki Narodowej

 
Pierwszą bibliotekę narodową w Polsce założyli w Warszawie w 1747 r. dwaj bracia biskupi Andrzej Stanisław i Józef Andrzej Załuscy, która po śmierci fundatorów przeszła pod opiekę państwa. Była to jedna z najwspanialszych książnic oświeconej Europy. Tragiczne losy jej księgozbioru − od wywiezienia całej biblioteki do Petersburga i utracie niepodległości w końcu XVIII w. aż do unicestwienia najcenniejszej części odzyskanych zbiorów, po powstaniu warszawskim, w październiku 1944 roku − stały się jednym z symboli strat kultury polskiej, na zawsze związanym z ideą Biblioteki Narodowej.

Obecna od dwóch stuleci w myślach i działalności kolejnych pokoleń Polaków wizja narodowej książnicy urzeczywistniła się dopiero w wolnej Polsce, kiedy Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego z dnia 24 lutego 1928 roku została ustanowiona w Warszawie Biblioteka Narodowa.

Odbudowywane z wielkim trudem, po zawierusze wojennej, która pochłonęła 50 000 rękopisów, 2500 inkunabułów, 80 000 starych druków i 100 000 jednostek grafiki, zbiory specjalne Biblioteki mają dziś unikatową wartość. W narodowej książnicy są przechowywane najdawniejsze przekazy rękopiśmienne w języku polskim: „Kazania świętokrzyskie”" (poł. XIV w.) i „Psałterz floriański” (koniec XIV w.). Do najcenniejszych zabytków piśmiennictwa europejskiego − oprócz „Testamentum novum” (przełom VIII i IX w.), należą kunsztownie i bogato iluminowane kodeksy „Ewangeliarz Anastazji" w srebrnej oprawie (XII w.), „Psałterz wilanowski” (ok. poł. XIII w.), czternastowieczne „Roman de la Rose”, „Calendarium Parisiense” i „Revelationes sanctae Birgittae” (ok. 1375−1395), „Legenda aurea” (ok. 1480) oraz „Cosmographia” − jeden z wcześniejszych odpisów (1467) „Geografii” Ptolemeusza. Na liście Pamięci Świata UNESCO ze zbiorów Biblioteki Narodowej znajdują się rękopisy Fryderyka Chopina i Kodeks supraski, pochodzący z początku XI w. rękopis na pergaminie w języku staro-cerkiewno-słowiańskim − zbiór żywotów świętych i nauk Ojców Kościoła.

Zbiory Biblioteki Narodowej, centralnej biblioteki państwa, której główną powinnością, jest archiwizowanie (wieczyste przechowywanie piśmiennictwa narodowego) i jego urzędowa rejestracja (prowadzenie bibliografii narodowej, obejmującej także polonika zagraniczne), w końcu 2006 r. liczyły ponad 8 000 000 jednostek – starych druków, rękopisów, współczesnych książek i czasopism, dokumentów życia społecznego, map, grafik, dokumentów elektronicznych, dźwiękowych i audiowizualnych oraz mikrofilmów.

W ostatnich latach, Biblioteka Narodowa, dzięki wdrażaniu nowoczesnych technologii, zautomatyzowała prace nad bibliografią narodową, prowadzi prace nad retrokonwersją – przeniesieniem do postaci cyfrowej – swych katalogów oraz przystąpiła do masowej digitalizacji zbiorów − w celu ich ochrony i jednocześnie zapewnienia do nich powszechnego dostępu. Z myślą o użytkownikach bibliotek i Internetu w 2006 r. uruchomiła cyfrową Bibliotekę Narodową Polona (cBN Polona), prezentującą, w formie elektronicznej, bogactwo zbiorów narodowych, a tym samym wirtualnie otwierającą magazyny i skarbce gromadzące dziedzictwo kulturalne Polski, dokumentujące jej wielowiekowe tradycje i dokonania. W 2007 r. Biblioteka Narodowa przystąpiła do cyfrowej Biblioteki Europejskiej, podejmuje także kolejne wspólne przedsięwzięcia na forum europejskim. Dzięki Wieloletniemu Rządowemu Programowi ratowania w skali masowej zagrożonych polskich zasobów bibliotecznych i archiwalnych „Kwaśny papier” Biblioteka Narodowa jest przodującym w kraju i za granicą ośrodkiem w dziedzinie ochrony i konserwacji zbiorów. Stosując nowoczesne technologie masowego odkwaszania zbiorów Biblioteka Narodowa chroni Narodowy Zasób Biblioteczny, zgromadzony zarówno w jej magazynach, jak i w innych bibliotekach polskich.

Powyższe zestawienie w sposób jedynie pobieżny prezentuje realne osiągnięcia zainicjowanej w 2005 roku polityki kulturalnej Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kazimierza Michała Ujazdowskiego. Zaproponowany program jest pierwszą kompleksową propozycją reformy resortu kultury i dziedzictwa narodowego w Polsce. Jego największym atutem jest niewątpliwie ukierunkowanie działań na edukację historyczną i konieczność wzmocnienia tożsamości narodowej Polaków jako gwarancji rozwoju państwa. Należy mieć nadzieję, że działania te będą kontynuowane i doprowadzą w konsekwencji do trwałych zmian systemowych oraz wzrostu świadomości społecznej Polaków w zakresie związków z własnym dziedzictwem. Jako, że nie podobna rozpatrywać tradycji polskiej kultury w oderwaniu od jej chrześcijańskich korzeni, należy mieć nadzieję, że silna tożsamość narodowa Polaków w Europie przyczyni się do koniecznego wzmocnienia roli wartości chrześcijańskich w europejskim światopoglądzie.







All the contents on this site are copyrighted ©.