(14.10.2007 RV)...shkrimtar e atdhetar i vlefshëm dhe i pari intelektual shqiptar,
që i fali popullit një vepër të çmueshme siç asht “Kanuni i Lek Dukagjinit”, kushtuem
vetëm së drejtës kanonore të vendit tonë... Kujtojmë sot një nga tri figurat vigane
që krishtërimi i fali kulturës kombtare shqiptare, fratin françeskan shqiptar, Atë
Shtjefën Gjeçovin, i cili për kontributin e tij, radhitet përkrah dy gjenive të tjerë
të krishterimit në Shqipëri, Atë Gjergj Fishtës e Atë Anton Harapit. Sapo kujton
emrin e tij, edhe më të fundmit të shqiptarëve që ka pasur rastin të bëjë qoftë edhe
dy klasë shkollë, do t'i vejë menjëherë mendja te "Kanuni i Lekë Dukagjinit", mbledhur
e kodifikuar nga Frati i Madh. Po Atë Shtjefini ishte shumë më tepër se kaq. Një nga
figurat më poliedrike që njeh historia e kulturës shqiptare, ai pati etjen e pashuar
të gërmonte ngapak në të gjitha fushat e diturisë. Mahniti me kulturën e tij Faik
Konicën, i cili e përshkruan me nderim e simpati të thellë në parathënien e Kanunit;
la pa mend shkrimtarin e ri modern të Shkollës letrare të Veriut, Dom Lazër Shantojën,
edhe ky martir i krishterimit gjatë diktaturës, i cili i kushtoi portretin më të bukur
që është shkruar për të, duke e radhitur përkrah Fishtës e Harapit. Ai mbeti në kujtesën
e të gjithëve si një nga historianët, etnografët dhe arkeologët e parë shqiptarë. Lindi
132 vjet më parë, më 12 korrik 1874, në Janjevë të Kosovës në një familje thellësisht
katolike. Në pagëzim ia vunë emrin Mëhill e shkurtimisht e thirrën Hilë. Që i vogël
shfaqi shenja jo të zakonshme zgjuarësie, prandaj famullitari françeskan, me leje
të prindërve, e mori një ditë për dore dhe u nis bashkë me të për në Shkodër, në Kolegjën
françeskane. Gjeçovi ishte vetëm 10 vjeç kur veshi zhgunin e murrmë, të lavdishëm,
të fratit. Vijoi mësimet në Troshan, Fojnicë, Dërventë, Kreshevë, përgjithësisht në
Bonjë-Hercegovinë, ku është përgatitur një pjesë e mirë e françeskanëve shqiptarë,
ndërmjet të cilëve, Fishta. Më vonë françeskanët e rinj do të merrnin rrugat drejt
Austrisë e Italisë. Nisi të interesohej për gjithçka kishte të bënte me historinë
e popullit të vet: për fillimet e krishterimit, për arkelologji, etnografi, gjuhësi,
letërsi e natyrisht edhe të hidhte në letër shkrimet e para, pa harruar kurr se detyra
e tij kryesore do të ishte predikimi i Ungjillit të Krishtit. U kthye në Troshan
më 1896, 22 vjeçar, famullitar i ri me fe të gjallë e kulturë të thellë. Predikoi
Ungjillin në Rubik, Pejë, Laç-Sebaste, Zarë, Sapë, Theth, Prekal, Vlorë, Shkodër,
Gjakovë e Zym, ku u ndal për pushimin e mbram! Kulmin e krijimtarisë e arriti në
vitet 1900, kur u bë i pranishëm në të gjitha fushat e kulturës e të arsimit. Shkroi
në të trija gjinitë letrare, mblodhi këngë, përralla, mite, doke e zakone popullore
e, mbi të gjitha, atë që do ta pavdekësonte, "Kanunin e Lekë Dukagjinit" monumet i
gjuhës e i kulturës së Kombit Shqiptar, për të cilin Universiteti i Lajpcigut i dha
titullin "Doktor i shkencave in honoris causa". Lista e veprave të tij ësht shumë
e gjatë, prandaj po kujtojmë vetëm ndonjë vepër me karakter hagjiografik, që meriton
të njihet më shumë, si Shpërblyesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit. Shumica e veprave
i mbetën në dorëshkrim. Madje edhe "Kanuja" u botua pas asaj dite ogurzezë të vitit
1929, kur ra nën plumbat serbe, duke shuguruar me gjakun e vet bucat e asaj toke,
për të cilën kishte shkrirë jetën, të cilat nuk lageshin për herë të parë me gjak
frati. Ai vetë pati mbledhur, sipas të gjitha kritereve, të dhënat për të lartuar
në elter një tjetër frat shqiptar, Atë Luigjin Paliq, martir i fesë e i atdheut. Ndërmjet
shkrimeve të shumta kushtuar Atë Gjeçovit, po kujtojmë se për të është shkruar edhe
një monografi me titull "Shtjefën Gjeçovi: Jeta , vepra me autor Ruzhdi Matën. Gjithsesi
shkrimet më të besueshme për të janë ata që mbajnë nënshkrimin e sivëllazënve të tij
françeskanë, të cilët e njohën nga afër, sidomos Atë Pashk Bardhit, historianit të
fretërve.Duke përkujtuar sot Atë Gjeçovin, bëmë vetëm një skicë të shpejtë të një
figure që i ngriti vetvetes një monument të pashkatërrueshëm nga koha! Atë Gjeçovi
në kujtimin e Ndoc Kamsit Tue qenë Shtjefen K. Gjeçov i njoftun si shkrimtar e
atdhetar i vlefshëm dhe i pari intelektual shqiptar, që i fali popullit një vepër
të çmueshme siç asht “Kanuni i Lek Dukagjinit”, kushtuem vetëm së drejtës kanonore
të vendit tonë, po i rreshtojmë këtu pak fjalë përmbi jetën e tij. Ky lindi në
Janjevë të Kosovës me 12 korrik 1874. Mësimet fillore i kreu në vendlindjen e tij.
Aty u dallue si nxanësi ma i mirë e për një zgjuetësi të rrallë, prandaj qe çue prej
Krye-Ipeshkvit të Shkupit në kolegjin françiskan në Troshan, ku kreu klasët e para
të gjimnazit. Në vitin 1888 qe çue në Bosnjë, ku vijoi mësimet liceale, e nën mësim
e drejtim profesorësh të përmendun, kreu teologjinë. Mbasi mbaroi mësimet (1896)
kthei menjëherë në Shqipni, ku sherbeu si famullitar në Pejë, në Laç të Kurbinit,
në Gomsiqe të Mirditës, pra jetoi në afërsi të vazhdueshme me shtresa të vorfna malësore,
ku u nda në shej gjithëherë për zell e mësime patriotike që i jepte popullit, i cili
i ishte lanë në kujdes e tue i dalë zot kundrejt padrejtësive të pushtuesve. Qyshë
ndër vitet e para ai e kuptoi ma së miri programin e misionit të vet e pa humbë kohë,
nuk la rast as të përpjekun pa kapë diçka prej visarit të pashkruem të popullit, si
përsa i përket gjuhës si edhe gojëdhanave, zakoneve, kanunit e folklorës në përgjithësi.
Këtu fillon veprimtaria e tij kulturale e kombëtare. Gjeçovi qe ai, i cili nga
viti 1900 çoi zanin për me kërkue lirinë me një thirrje të fortë “Ngreu Shqypni!”
– “Ngrehuni burra, çonju trima! Për Shqypni ta derdhim gjakun! Në luftë shqyptarë
porsi vetima, liri të lypim, të lypim hakun!” Nga Laçi u transferua në Durrës,
ku i ra rasa me u përpjekë me atdhetarë të Toskënisë, me të cilët muejti me shëndrrue
e me zhdrivillue mendimet e veta kombëtare për një Shqipni të përbashktë e të pamvarun. (Mjaftonte
një herë me folë me ‘te, pse të bante për vehte. Miqësia e tij ishte e njëmendtë dhe
e qëndrueshme. Kjo shifet edhe ma qartë prej korespondencës që mbante me njerëz të
ndryshëm të viseve të largëta të Shqipnisë. Në çdo shkrim a letër nuk lente pa e shti
një mendim, një nxitje, një lavdi për atdhe.) Në kohën e Xhemijetit u gjet në Gomsiqe
dhe ai i kuptoi planet e turqve të ri, po ashtu edhe konsitucionin e Sulltanit e quejti
si maskë për të shtypë ma shumë popullin tonë. Ai qe një ndër ma të mirët këshilltarë
të komitës, aq sa shpesh vuni edhe kryet e vet në rrezik, pse donte ma fort popullin
e atdheun se sa jetën e vet. Në kohën e luftës ballkanike, në atë periudhë të vështirë
të luftës për vendin e popullin tonë, Gjeçovi qëndroi krah për krah malësorëve luftëtarë
të lirisë në kryengritjen e madhe në Veri më 1912. Pas shpalljes së pamvarësisë ai
trajtohet keq prej serbëve, italjanëve, austrijakëve. Më 1920 dërgohet famullitar
në Vlonë, ku vihet menjëherë në opozicion me forcat italjane. Ata banë shpifje të
ndryshme për ta mënjanue, por i patundun bashkë me priftin tjetër patriot Mark Vasa,
ndihmuen luftëtarët e lirisë për dëbimin e italjanëve. Në lamën e veprimtarisë për
me përhapë idenë e pamvarësisë e të dashunisë për atdhe ka ba përtej fuqive e mjeteve
që kishte për dorësh. Ka qenë i palodhn e s’mund të paraqitet me pak fjalë ashtu si
duhet në një biografi të shkurtë si asht kjo e jona. Gjeçovi asht i njoftun edhe
në lamën e letërsisë. Si intelektual u vu me zell me studiue gjuhën shqipe, tue mbledhë
nga goja e popullit fjalë e fraza, shprehi popullore dhe sidomos ligjë të pashkrueme.
Pra në këtë kohë literatura e gjuhës sonë ishte në fillim të vet. Gjeçovi qe nder
ata shkrimtarë që ma së miri me shkrime të veta indihmuen letërsisë. Më 1905 përfundoi
tragjikomedinë “Mark Kuli Kryeqitas” po atë vit, kur Esat Toptani si komandant i forcave
turke sulmoi krahinat e Veriut për t’i çarmatosë, por populli i kundërshtoi. Asht
një vepër e rrallë me një frymë të lartë patriotike. Një nga kryeveprat e tij asht
“Agimi i Gjytetnisë” (1910). Botimi i saj pati një jehonë si mbrenda dhe jashtë shtetit.
Aleksander Xhuvani nga Aleksandria i uronte me gjithë zemër për dobinë, që po i sillte
gjuhës e literaturës sonë. “Atil Reguli” (1912) dramë tri pamjesh, i përpunue prej
Gjeçovit, tue vune në dukje ma tepër anën patriotike. “Joana d’Ark” (1915) mbas
A.P. prej Bergamos. Qëllimi i këtij libri asht me e mësue popullin me e dashtë atdheun. Në
këto kohë të vështira ai shkroi dramën mbi Skenderbeun, “Mojsi Golemi” etj. Pas
veprave origjinale e të përkthyeme, Gjeçovi shkroi edhe shumë artikuj në “Albania”
të Brukselit e të Londonit, në “Hylli i Dritës” etj. Por vepra ma e çmueshme e
Gjeçovit asht “Kanuni i Lek Dukagjinit”, të cilin Gjeçovi me shumë cenë e duresë të
pashoqe e mblodhi prej gojës së popullit. Një pjesë e këtyne dorëshkrmeve u botue
për të parën herë në “Hylli i Dritës” (1913). Materiali mbi kanunin qe aq i randësishëm
dhe interesant sa shkrimtarë të huej e përdorën për studime në veprat e veta si Thaloscy
etj., por kanuni shfrytëzohet edhe nga juristat vendas. Mbas vdekjes së Gjeçovit
dorëshkrimet e tij u mblodhën, u rradhitën dhe u shtypën nga shtypshkronja françeskane
ose në shtyqpshkronjën e Shkodrës (1933) në një vëllim të vetëm së bashku me shumë
ndodhje, që janë porsi kazuistika e kanunit, me titull “Lekë Dukagjini”. Claudius
Schwering, profesori i fakultetit të drejtësisë në Universitetin e Mynçenit ka dhanë
gjykimin e vet mbi kanunin si tagre zakonesh. Ai i konsideron si ligjë krejt të interesantshme,
ndoshta ma të vjetrat në Europë, dhe Europa le ta njohë se çka ka përftue kombi i
vogël shqiptar për veprimet e mëdha të kulturës. Me këto fjalë të bukura që u shpreh
ai mbi kanunin i ban një nder krejt të veçantë kombit tonë shqiptar dhe auktorit të
kryeveprës. Gjeçovi u muer edhe me arkeologji që në kohë të sundimit turk (1900).
Ai hapi (zbuloi) tumula ilire, mblidhte objekte të lashta, ka mbledhë monedha të periudhës
ilire me një shije e kujdes të posaçëm eruditi. Vjetërsitë që ai mblodh nepër Shqipni,
qenë çmue fort prej arkeologëve si Ugolini, Marucchi, Nopsçka etj. Meritë e posaçme
e tija asht gëdhënja në dru, se shkopi i tij asht i njoftun si punim artistik i jashtëzakonshëm
e gjindet në Muzeumin e qyetit të Shkodrës. Që nga 1926 Gjeçovin e gjejmë në vende
të ndryshme të Jugosllavisë, i ndjekun jo vetëm nga shovinistët serbë, por edhe nga
tradhëtarët shqiptarë. Më së fundi Gjeçovin e çojnë prift në fshatin Zymb, ku ai nuk
la pa shftrytëzue kohën tue punue për mbledhjen e folklorit e tue vertetue lashtësinë
e popullsive shqiptare në ato krahina. Gjeçovi u vra me 14 tetor 1929 për shkak
të veprimtarisë së tij patriotike. Lajmi i vrasjes së Gjeçovit theku zemrat e gjithë
shqiptarëve, pse të gjithë e patën dashtë e çmue si letrar të vlefshëm e atdhetar
të flaktë. Por i miri nuk vdes kurrë. Kujtimet që len mbas vedi marrin hapët e
përcillen gojë më gojë. Fëtyra e Gjeçovit, fëtyrë burrit e punëtorit, fëtyrë e atdhetarit
të flaktë, asht edhe sot e gjallë e terheqëse për të gjithë njata që e duen atdheun
që s’kursehen për me i vleftë. Sa ma fort të studiohet veprimtaria e Gjeçovit, aq
ma shpesh na mbushet mendja se ai mund të jetë shembull punet e vetmohimit e një nxitës
i palodhun në çdo degë që synon madhninë e naltësimin e atdheut, tue qitë në dritë
visaret e panjoftuna të folklorës, të etnografisë, të arkeologjisë e të historisë
sonë të lashtë.
* shkëputur nga revista “Shkodra” (1965) nga albanovaonline.com
Enriketa Papa