"Arësyeja dhe feja". Një profesor hebre komenton fjalët e Papës Benedikti XVI në Regensburg

(24.08.2007 RV) Vazhdon edhe sot e nesër në Itali “Takimi i Riminit”, ku çdo vit mblidhen anëtarë të lëvizjes kishtare “Bashkim dhe Çlirim” për të reflektuar mbi problemet kryesore të botës bashkëkohore. Këtë vit, tema e takimit është: “E vërteta dhe fati për të cilin jemi krijuar”. Zgjodhëm për emisionin e sotëm, debatin mbi thirrjen e Papës Benedikti XVI për “t’u hapur ndaj arësyes”, bërë një vit më parë në Regensburg të Gjermanisë. Në këtë reflektim, morën pjesë studiues të krishterë, hebrenj dhe myslimanë. Njëri prej tyre ishte edhe profesor Jozef Vajler, docent në universitetin e Nju Jorkut, ekspert i së Drejtës ndërkombëtare dhe evropiane, hebre i lindur në Afrikën e Jugut. Në diskutimin e tij, ai nuk u ndal aq në fjalimin e njohur të Papës Benedikti XVI në Universitetin e Regensburgut, më 12 shtatorin e kaluar, por në dy homelitë që Papa shqiptoi po atë ditë e që nënvizonin me forcë lirinë e fesë dhe sa shumë është e arësyeshme feja. Ia ofruam mikrofonin tonë për një koment:
Risia e parë që vura re ka qenë mendimi i Papës mbi lirinë. Zakonisht, Selia e Shenjtë e edhe Papa pohojnë se liria fetare është liri themelore. Në kulturën tonë shumë të shekullarizuar, kjo pranohet me një buzëqeshje mirësjelljeje: “Ç’liri tjetër mund të presim që të privilegjojë Vatikani?”. Por në Regensburg, një frazë e homelisë më bëri përshtypje. Thotë Papa: “Fenë tonë nuk ia imponojmë askujt”, e kjo pasqyron edhe shprehjen e famshme të Gjon Palit II në “Redemptoris missio”: “Kisha propozon, kurrë nuk imponon”. Për mua, liria e vërtetë fetare nuk është vetëm liria e besimtarëve për të praktikuar fenë e tyre. Në traditën tonë hebraike thuhet: “Gjithçka në duart e Zotit, përveç dashurisë për Zotin”. Liria fetare është liria për t’i thënë edhe “jo” Zotit. Vetëm ai që ka aftësinë e brendshme dhe të jashtme për t’i thënë “jo” Zotit, kur i thotë “po”, kjo “po”, ky pohim vjen nga vullneti sovran i qënies njerëzore. Pra, kur Papa mbron lirinë fetare, nuk e bën vetëm që të krishterëve t’u lejohet të praktikojnë fenë në këtë apo atë vend; ka një kuptim më të thellë për lirinë. Liria e vërtetë fetare është edhe ajo t’i thuash “jo” Zotit. Vetëm nga ky këndvështrim “po”-ja thënë Zotit merr kuptim, sepse na tregon njeriun në sovranitetin që ushtron duke pranuar Fjalën e Zotit. “Feja mund të zhvillohet vetëm në liri”, thotë Papa. Ç’do të thotë kjo? Zhvillohet vetëm nga zgjedhja e lirë e një Njeriu të lirë, që është edhe i lirë të refuzojë shpëtimin, që është i lirë të refuzojë Zotin. Liria është themelore. Feja mund të zhvillohet vetëm në liri: në “atë” liri. Ja sepse feja me detyrim nuk është një zgjedhje e vërtetë e fesë. Shpëtimi është aty duke na pritur, por varet edhe nga vendimet tona. Në fund të fundit, Zoti na ka krijuar pikërisht kështu: me mundësinë të pranojmë ose të refuzojmë.
Prof Vajler, përdorimi i arësyes mund ta përforcojë identitetin e krishterë dhe përmasën publike të fesë?
Mendoj se po. Ky është njëri nga aspektet më të rëndësishme të fjalimeve të Regensburgut. Sipas meje, fatkeqësisht, të krishterët e kanë bërë të tyre qëndrimin laik, sipas të cilit feja e Kishës, religjioni, është kundër fesë së vërtetë. I krishteri fillon të besojë se “feja ime është diçka e mistershme, diçka që s’mund ta shpjegoj, që nuk është e lidhur me arësyen”, etj. etj.. Gati gati, të krishterit modern, në vendet perëndimore, i vjen zor të pranojë se është një person me fe. Pse? Sepse feja nuk është diçka racionale – sipas këtij arësyetimi. Atëherë, Papa – që ngul këmbë në faktin se feja i ka rrënjët tek arësyeja, e se në fakt, arësyeja shkencore është shumë e kufizuar, pavarësisht se e vërtetë – i inkurajon të krishterët të kenë besim jo vetëm në fenë e tyre, por edhe të kenë guximin ta integrojnë fenë në jetë, si në atë private, ashtu edhe në atë publike. Në këtë kuptim, është e rëndësishme që i krishteri të dalë nga getoja ku ka hyrë vetë dhe ta shfaqë veten me besim si njeri me fe, të rrënjosur në arësye. Kjo është shumë e rëndësishme për identitetin e përbashkët, kolektiv të të krishterit në shoqërinë laike evropiane.
E në marrëdhëniet ndërmjet feve, ç’na thotë arësyeja?
Aty Papa është i mrekullueshëm. Pse është i mrekullueshëm? Sepse nuk përpiqet të fshehë ndryshimet. Kur mbajti homelitë, atë të dielë, pranoi një sfidë për një njeri të paqes siç është, sepse Leximi biblik i zgjedhur nga liturgjia e Kishës ishte ai i Isaisë, “Ja Zoti juaj: arrin hakmarrja”, shpall Profeti Isaia. Me të drejtë, Papa pyet në ç’mënyrë populli që dëgjon këtë Fjalë – e edhe kush e lexon sot – mund ta imagjinojë këtë “hakmarrje”. Përgjigjia jonë e natyrshme do të ishte se këtu Profeti Isaia nuk është aspak paqësor: “Hakmarrja!” Kurse Papa e interpreton në dritën e traditës së krishterë, jo si dhunë, por si dashuri deri në fund. Shpjegimin përfundimtar të Fjalës së Profetit e gjejmë në Atë që vdiq për ne në Kryq, në Jezusin, Birin e Hyjit të mishëruar, që këtu na sheh me kaq këmbëngulje. “Hakmarrja” e tij është Kryqi: kështu thotë Papa. Si hebre, unë rebelohem para interpretimit të Fjalës së Isaisë në këtë mënyrë: nuk mund ta pranoj kurrë që këto fjalë të thjeshta të Profetit i referohen Trinisë Shenjte. Por Benedikti XVI vazhdon akoma: “Nuk tregojmë mungesë respekti për fetë dhe kulturat e tjera; nuk tregojmë mungesë respekti të thellë për fenë e tyre nëse besojmë me zë të lartë e pa kompromis në atë Zot, që dhunës iu kundërvu me vuajtjen e vet”. Mua më pëlqen. Sepse kur u flet besimtarëve të vet, thotë atë që shpreh edhe kur u flet feve të tjera. Monedha e tij është e Vërteta. E për të, e Vërteta është ajo e Vërtetë në dritën e së cilës interpretoi Isainë, e megjithëse unë nuk mund ta pranoj kurrë këtë interpretim, jam shumë dakord me Papën kur thotë “nuk tregojmë mungesë respekti për kulturat e fetë e tjera”: nuk ndihem i ofenduar! Sepse, sipas meje, pandershmëria nuk mund të jetë kurrë e asnjëherë në bazë të një dialogu të vërtetë. Pohimi i së vërtetës së krishterë nga ana e tij, është mënyra për të shprehur një respekt të thellë për fenë time. Nëse do të ishte munduar ta latonte fjalën, ta zbukuronte atë, nuk do të kishte qenë një akt respekti ndaj meje.
Prof. Vajler, një reflektim të fundit: çfarë na sugjeron arësyeja para tundimeve, së keqes, dhimbjes, aktualitetit historik, që shpesh e vë poshtë edhe Kishën?
Për mua, kjo ëshë karizma krejt e veçantë e këtij Pape: qetësia që lind nga arësyeja. Një tjetër tip pasioni: pasioni për arësyen duket në tension, pasioni dhe arësyeja nuk shkojnë sëbashku. Por, karizma e tij është pikërisht pasioni për arësyen. Më pëlqen shumë, në këtë botë…