Sufizm, święci i mistycy. Czy muzułmaninowi wolno oddawać cześć komuś
innemu niż Bóg?
We wszystkich wielkich religiach istnieją kierunki
mistyczne, które szukają niekonwencjonalnych dróg, aby dotrzeć do ostatecznego celu.
W zależności od tradycji religijnej jest nim na przykład osobowy Bóg, nicość lub światłość.
Również w islamie istnieje podobny kierunek, zwany sufizmem (tasawwuf). Nazwę przybrał
od arabskiego terminu suf, oznaczającego wełnę, a konkretnie odnoszącego się do wełnianych
okryć, noszonych przez muzułmańskich ascetów za przykładem chrześcijańskich mnichów.
Początki sufizmu sięgają VIII w., ale już w IX stuleciu ruch ten stał się
bardzo popularny z silnym ośrodkiem w Bagdadzie. W zależności od miejsca, w którym
rozprzestrzeniał się islam, mistycyzm muzułmański wchłaniał elementy różnych religii
i kierunków filozoficznych (np. chrześcijańskie, neoplatońskie, irańskie, hinduskie
i buddyjskie). Mistycy muzułmańscy, zwani sufi, koncentrują się na duchowej walce
z własnymi pożądaniami i egoizmem, które utrudniają osiągnięcie jedności z Bogiem.
Podjęte w tym celu zmagania uważają za wielki dżihad. Ten rodzaj walki wymaga od nich
całkowitego podporządkowania się Bożej woli, pogłębionej refleksji nad Koranem i Sunną,
odmawiania modlitw i czynienia postów, odrzucenia przywiązania do rzeczy materialnych
oraz czynienia dobrych uczynków.
W tradycji sufickiej można dostrzec pewien
proces przesuwania akcentów. Na początku dominowała wśród mistyków muzułmańskich surowa
asceza wynikająca z lęku przed Bogiem jako sprawiedliwym, ale okrutnym Sędzią. W późniejszej
fazie rozwoju miejsce rygoryzmu zajęły poznanie i miłość. Konkretnie chodziło o pełne
poznanie jedności i jedyności Boga (tauhid), a także o dążenie do zespolenia się z
nim przez całkowite oddanie siebie. Mistycy muzułmańscy przyjmowali, że istnieje tylko
jedna droga do poznania wiedzy prawdziwej, która prowadzi przez wewnętrzne doświadczenie,
ekstazę i jedność z Bogiem.
Głoszone przez mistyków przekonanie o możliwości
poznania Boga dzięki osobistemu doświadczeniu wywołało ostrą reakcję ortodoksyjnych
uczonych muzułmańskich. Dla wielu ulemów mistycy stali się zagrożeniem dla tradycyjnego
islamu. Zarzucono im odchodzenie od prawowiernej interpretacji Koranu, obojętność
dla rytualnych praktyk oraz selektywny stosunek do prawa. Nastąpił nawet okres formalnych
prześladowań zwolenników sufizmu, czego kulminacyjnym punktem było skazanie na śmierć
sławnego mistyka z Bagdadu, Mansura al-Halladża (zm. 922). Zarzucano mu panteistyczne
bluźnierstwo za jego słynne wyznanie: Ana al-Hakk, tzn. „ja jestem Prawdą” (tj. Bogiem).
Paradoksalnie konflikty ulemów z mistykami przyczyniły się do wzrostu popularności
sufizmu. Jego siła i atrakcyjność polegała na tym, że wchłaniał i adoptował lokalne
zwyczaje oraz elementy religijności ludowej, zwłaszcza w krajach zamieszkałych przez
ludność niearabską. W ten sposób sufizm odegrał znaczącą rolę w rozprzestrzenianiu
się islamu.
Ze względu na wzrost znaczenia sufizmu w świecie muzułmańskim,
próbę zawarcia kompromisu między sufizmem a ortodoksyjnym islamem podjął wielki teolog
i myśliciel, Al-Ghazali (zm. 1111). Z jednej strony usunął on z sufizmu dwa niezgodne
z tradycyjnym islamem elementy: obojętność dla praktyk religijnych oraz idee panteistyczne,
a z drugiej strony zalecił, aby sztywne aspekty teologiczne i prawne ożywić mistyczną
miłością do Boga. Siłą sufizmu stały się bractwa, w których obowiązywała określona
doktryna, zwana tarika, czyli „droga”. Bractwa te wykształciły swoistą liturgię, wspólne
recytacje modlitw, m.in. rodzaj litanii, zwanej zikr, czyli „wspominanie”, polegające
na wspólnej recytacji imion Boga przy wykonywaniu zharmonizowanych ruchów ciała. Miało
to na celu wprowadzenie modlących w ekstazę. Sufizmowi zawdzięcza się rozpowszechnienie
tzw. „sznura modlitewnego”, zwanego często różańcem (subha lub tasbih), którego odmawianie
polega na wymienianiu „najpiękniejszych imion” Boga (99).
Poza mistycyzmem
ludowym rozwinął się w islamie mistycyzm filozoficzny. Pozostając pod silnym wpływem
neoplatońskiej doktryny o emanacji, przyjął on postać monizmu i panteizmu. Największym
jego przedstawicielem był myśliciel i poeta arabski, Ibn al-‘Arabi. Oba rodzaje sufizmu,
ten ludowy i ten filozoficzny, kształtują również współczesne oblicze islamu.
Do
najbardziej znanych bractw sufickich należą istniejące do dziś: kadirijja, maulawijja
i bektaszijja. Założyciele wielu bractw byli i są zazwyczaj czczeni jako „święci”,
mimo iż kult świętych jest sprzeczny z nauką islamu. To właśnie za sprawą bractw religijnych
kult ten rozpowszechnił się w późniejszym okresie w całym świecie muzułmańskim. Człowieka
świętego (marabuta) uważa się za orędownika i pośrednika Bożego błogosławieństwa.
Po jego śmierci cudowność przypisywana jest miejscu złożenia zwłok, które staje się
źródłem łaski dla odwiedzających. Grobowce marabutów urosły do rangi miejsc pielgrzymkowych,
którym nadano szczególną formę budowli z białymi kopułami. W religijności ludowej
wyróżnia się marabutów powszechnych i lokalnych. Miejsca kultu ważniejszych świętych
przyjęły z czasem charakter sanktuarium gwarantującego schronienie i azyl. W niektórych
krajach, głównie w Maroku, organizuje się festyny z okazji wspomnienia lokalnego świętego.
Mimo zakazu oddawania czci osobom świętym w ortodoksyjnym islamie, kult marabuta należy
do istotnych praktyk duchowych w tej części świata muzułmańskiego.