Podziały w islamie. Co jednoczy, a co dzieli muzułmanów?
Dla
postronnego obserwatora świat islamu stanowi monolit, a muzułmanie tworzą jedną niepodzieloną
wspólnotę. Faktem jest, że w islamie nie ma podziałów wynikających z różnic dogmatycznych
(jak to ma miejsce na przykład w chrześcijaństwie), tzn. wszyscy muzułmanie przyjmują
podstawowe prawdy wiary: jedność i jedyność Boga, objawienie koraniczne, proroczą
rolę Mahometa oraz pięć religijnych obowiązków. W rzeczywistości muzułmanie są jednak
podzieleni. Islam jako religia uniwersalna wyznawany jest w wielu kontekstach cywilizacyjnych
i geograficznych. W muzułmańskich praktykach pojawiają się w związku z tym elementy
kulturowe, które wpływają na różnorodność świata islamu. Oprócz nich do głównych przyczyn
podziałów społeczności muzułmańskiej zaliczyć należy: kwestie polityczne, rozumienie
niektórych zagadnień teologicznych, interpretację prawa oraz stosunek do aktualnych
problemów społeczno-politycznych, a nade wszystko spór o przywództwo po śmierci Mahometa.
8 VI 632 r. Abu Bakr, ogłaszając śmierć Proroka, zwrócił się do wspólnoty
muzułmańskiej w następujący sposób: „Muzułmanie! Jeśli ktokolwiek z was czcił Mahometa,
to mówię wam, że Mahomet nie żyje. Jeśli natomiast czcicie Boga, to wiedzcie, że Bóg
żyje i nigdy nie umrze”. Konsekwencją niespodziewanej śmierci Mahometa były spory
o przywództwo religijne i polityczne, które doprowadziły do walk, a następnie do podziału
społeczności muzułmańskiej na dwa główne odłamy: sunnitów (ok. 85-90 proc.) i szyitów
(ok. 10-15 proc.) oraz kilka drobnych ugrupowań. Wśród wyznawców islamu sunnici stanowią
większość. Uznaje się ich za ortodoksyjnych kontynuatorów tradycji Mahometa. Nazywa
się ich „ludźmi tradycji i wspólnoty”, ahl as-sunna wa al-dżama’a.
Podział
na szyitów i sunnitów był wynikiem wojny religijnej, która wybuchła w drugiej połowie
VII wieku między zwolennikami czwartego kalifa, Alego (zięcia i stryjecznego brata
Mahometa), a sprzymierzeńcami dynastii Umajjadów. W wyniku tego konfliktu w 680 r.
śmierć poniósł syn Alego, Husajn. Tragicznym wydarzeniom spod Karbali tradycja szyicka
nadała znamiona męczeństwa i protestu przeciw – ich zdaniem – uzurpatorom władzy.
Zwolennicy Alego, czyli szyici [od szi’at Ali, dosłownie „stronnictwo Alego”], uznali,
że rodzina Proroka padła ofiarą niesprawiedliwości. Najpierw po śmierci Mahometa,
kiedy władzy nie przekazano Alemu, a następnie, gdy zabito jego syna i podległych
mu ludzi. W tym kontekście szyici wypracowali własną koncepcję przywództwa i kształtowania
się muzułmańskich dziejów. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa męczeństwo rodziny
Proroka i przekonanie, że przywódcą wspólnoty muzułmańskiej musi być potomek Alego.
Istotną różnicą między sunnitami a szyitami jest więc rozumienie przywództwa
religijnego i politycznego. Sunnici wypracowali model kalifatu, natomiast szyici –
imamatu. Kalifem zostawał – spełniający określone warunki – przedstawiciel społeczności
muzułmańskiej, którego ogłaszano następcą Proroka. Stawał się on przywódcą politycznym
i wojskowym, ale nie przejmował religijnego autorytetu Mahometa. Według szyitów natomiast
przywództwo spoczywa w rękach imama, który niezależnie od tego, że nie jest prorokiem,
ma określone cechy, predestynujące go do piastowania takiej funkcji. Szyici wierzą
w boską inspirację imama, a w konsekwencji w jego bezgrzeszność i nieomylność. Te
cechy oraz pochodzenie (z rodu Proroka i Alego) legitymizują imama do interpretacji
Bożej woli sformułowanej w prawie muzułmańskim oraz do przywództwa zarówno politycznego,
jak i religijnego.
Sunnici i szyici rozwinęli także odmienną interpretację
dziejów. O ile dla historyków sunnickich sukcesy pierwszych wieków były wyrazem Bożego
błogosławieństwa i nagrodą za ich wiarę, o tyle dla szyitów początki islamu były sceną
dramatycznych wydarzeń mniejszości muzułmańskiej, walczącej pod przewodnictwem imama
o przywrócenie rządów, zgodnych z intencją Boga. Szyici zawsze tworzyli opozycję wobec
władzy sunnickiej, co przyczyniło się do rozwinięcia tendencji ezoterycznych i mistycznych.
W kontekście trudności i prześladowań, szyici wypracowali tzw. zasadę ostrożności
(takijja), zgodnie z którą skrywano własną przynależność religijną i – aby nie narażać
się na niebezpieczeństwo – podawano, że jest się wyznawcą oficjalnie akceptowanej
religii.
Charakterystyczna dla szyizmu jest koncepcja odejścia ostatniego
imama i oczekiwanie jego powrotu. Teologia szyicka wypracowała w tym względzie doktrynę
o Mahdim (dosłownie: prowadzonym przez Boga), czyli wybawicielu, którego Bóg ześle
przed końcem świata, aby zaprowadzić na ziemi sprawiedliwość. Szyici utrzymują, że
ostatni imam z rodu Proroka nie umarł, lecz przebywa w ukryciu i powróci jako Mahdi.
Liczba imamów, uznawanych za potomków Alego stanowi podstawę kolejnego sporu wśród
muzułmanów, który doprowadził do podziału wśród szyitów. Do głównych ugrupowań szyickich
należą: imamici, ismailici i zajdyci. Najliczniejsi z nich imamici uznają dwunastu
imamów, ismailici – siedmiu, a zajdyci – czterech.
Oprócz dwóch głównych kierunków
istnieją w islamie liczne, drobne ugrupowania i sekty, które ze względów religioznawczych
i polityczno-społecznych zasługują na uwagę. Warto w tym kontekście wspomnieć o druzach
i alewitach oraz licznych bractwach mistycznych. W przypadku niektórych ugrupowań
ich znaczenie jest marginalne, ale stanowią one pomoc w zrozumieniu historii islamu
oraz uświadomieniu sobie istniejącego w nim zróżnicowania.