(06.04.2007 RV)Ungjijtë tregojnë
ngjarjet e shumta që ndodhën në udhën drejt varrit të zgavruar në zemër të shkëmbit,
mbi të cilin kryqtarët ngritën bazilikën vigane të Varrit të Shenjtë. Të shumta edhe
shenjat simbolike që flasin për kuptimin e mbinatyrshëm të kësaj udhe e të përfundimit
të saj. Kujtojmë velin e zi të errësirës që mbështjell gjithë tokën nga mesdita deri
në orën tre të mbasdites’ (Mateu 27, 45), shenjë e gjykimit hyjnor, parafolur
nga Amosi profet (8,9): “Atë ditë do të bëj të perëndojë dielli në mesditë!”.
Në këtë mënyrë shpjegohet edhe grisja e papritur më dysh e tisit të tempullit, shenjë
e ‘zbulesës’ së misterit të Zotit në Krishtin e kryqëzuar. Edhe varret e hapura, prej
nga dalin të vdekurit e ringjallur, për të cilat na flet Mateu (27, 52-53)
‘pas ngjalljes së Tij’, janë simbol i ngjarjes së lumnueshme të gjyqit të mbram e
i cakut të fundit të njeriut e historisë njerëzore. Fakte të tjera, të treguara nga
ungjilltarët, reflektojnë për torturën që provoi Jezusi në orën e tmerrshme të kryqëzimit,
kur gozhdat përshkonin mishin e thyenin kockat, plagë që shkaktonin dhimbje përtej
durimit njerëzor, në sa shqyheshin nga pesha e trupit që vdiste dalë-nga-dalë. Simbolik
edhe përshkrimi i ‘poskës’ – që në latinisht ka kuptimin e pijes së përgatitur
duke përzjerë verë me vrer, ose, siç e përshkruan Marku, me mirrë, që ia dhanë Krishtit,
kur pati etje e kërkoi të pinte diçka, për të njomur buzët rreshkura nga tmerri i
kryqëzimit. Por tradita vë, me të drejtë, theksin mbi fjalët e fundit të Jezusit.
Në kundërshtim me çka pohon një nga vargjet e lutjes së famshme të përshpirtshme afro-amerikane:
“E gozhduan mbi kryq e nuk pëshpëriti asnjë fjalë”, përdorur si titull i romanit të
Hainrih Bëlit: “E nuk tha asnjë fjalë të vetme” (1953) në të cilin tregohet historia
e një çifti të kryqëzuar, sipas Ungjijve Jezusi në Kryq shqipton shtatë fraza, të
cilat i shërbyen kompozitorit të famshëm Hajden (1787) për t’i muzikuar “Shtatë fjalët
e Shëlbuesit mbi kryq”. Ja edhe fjalët: Kryqëzuesve: “Fali, o Atë se
nuk dinë ç’ bëjnë!”. Nënës dhe nxënësit të tij më të dashur, Gjonit: ‘Grua,
qe yt bir!’; “Qe nëna jote”. Keqbërësit të penduar, ndoshta ndonjë kryngritës
kundër Romës, gozhduar përkrah tij: “Për të vërtetë po të them: sot do të jesh me
mua në Parriz”. Pastaj: “Elì Elì, lemà sabachtani?” -që do të thotë: “Hyji
im, Hyji im, pse hoqe dorë prej meje?”. E akoma: “Kam etje”. Së fundi:
“Gjithçka u krye” dhe “O Atë, në duart e tua po e dorëzoj shpirtin tim”. Të gjitha
këto fjalë meritojnë një studim tepër të kujdeshëm, siç është bërë në ezegjezë. Ne
mjaftohemi të shënojmë se ato zbulojnë gamën e larmishme të ndjenjave të Jezusit e
të temave teologjike që përmblidhen në këto fraza të shkurtra, herë të pëshpëritura
e herë të klithura. Nga njëra anë realizmi i kryqëzimit për Ungjijtë është provë
e fuqishme e mishërimit: Krishti vuan pikërisht si çdo njeri. Tek “Krishti në
kryq”, Borges na e përshkruan kështu Jezusin: “Mjekrra e zezë i varet mbi kraharor./
Fytyra e tij s’është fytyra e piktorëve. / Është e rreptë fytyra e tij, fytyrë hebreu.
/ Po unë atë nuk e shoh./ Vijoj, prandaj, me ankth ta kërkoj/ deri atë ditë, / kur
hapat e mi të heshtin mbi tokë”. Nga ana tjetër, të gjithë mbeten të prekur thellë
në shpirt nga heshtja e Atit qiellor. Shën Luka, siç dihet, e zbut këtë mungesë pikëlluese
me një lutje plot besim që del nga buzët e shkrumbuara të Jezusit, kur thotë fjalën
e shtatë e të fundit. Por Mishërimi duhet parë edhe si kalim përmes errësirë
shpirtërore, përmes përvojës së Jobit, figurë biblike që shpesh lexohet me sy kristologjik.
Këtë mendon e shpreh Turoldo në një nga ‘Këngët e fundit’: “Jo, të besosh në Pashkët
/ s’është fe e vërtetë: / tepër mirë ndjehesh për Pashkë./ Feja e vërtetë / Është
tek e Premtja e Madhe!” “Judenjtë kërkojnë shenja, grekët, dije: ne predikojmë
Krishtin e kryqëzuar, shakndull për judenjtë, marrëzi për paganët”. Pali, duke u shkruar
Korintianëve (I, 1, 22-23) me shprehje lapidare vë në qendër të krishterimit
Krishtin e Kryqëzuar, ashtu si është edhe në qendër të Kishave e të një numri të
jashtzakonshëm ikonash. Që të bindesh për këtë, mjafton të soditësh ‘Të Kryqëzuarin’
e Mathias Grynevald në muzeun alsasian të Kolmarit “kryevepër në të cilën gjen shprehjen
e vet më të thellë ankthi i pafund i shpirtit” siç shkruan në ‘Atje’ (dmth në Kalvar)(1891)
Joris-Karl Huismans. Ne po zgjedhim një figurë që i përmbledh të gjitha të tjerat:
figurën që e gjejmë te Gjoni Ungjilltar: shporimin me heshtë të kraharorit të Krishtit,
prej nga del gjak e ujë: Për ungjilltarin, uji është simbol i tempullit të ri hyjnor,
në të cilin hyhet për t’u larë me ujin e pagëzimit e për të pirë gjakun eukaristik.
Uji e gjaku janë Shpirti që do t’i japë jetë njerëzimit të vdekur e mëkatar. Historia
e rikujtimit të Mundimeve të Zotit, duke përsëritur skenat tragjike të së Premtes
së Madhe, është shumë e lashtë. Nis që në shekullin XII, kur kryqtarët dhe shtegtarët
që ktheheshin nga Toka Shenjte, të tronditur nga ç’kishin parë e kishin dëgjuar, nisën
të rikrijojnë në lutje skena të gjalla nga orët e fundit tokësore të Jezusit. Në shekullin
XIV, dominikani spanjoll Alvaro di Kordoba e organizoi këtë kremtim kaq dramatik kishtar
në 6 stacione apo pushime. Por apostulli i vërtetë i Udhës së Kryqit është Shenjti
françeskan Leonardo di Porto Mauricio (1676-1751), predikatar i famshëm në të gjithë
Italinë. Nën ndikimin e tij u ngritën 572 Udhë Kryqi, e edhe kjo e Koloseut, ku po
kremton sonte Papa Benedikti XVI së bashku me besimtarët e ardhur nga mbarë bota.