Wobec islamu XX

Prawo muzułmańskie.
Czym jest szarijat?


Prawo muzułmańskie, czyli po arabsku szarijat [dosłownie: „ścieżka”], jest zbiorem zasad i przepisów, które określają wierzenia, przekonania i postawy moralne wyznawców islamu oraz w sposób całościowy regulują ich działania w życiu indywidualnym i społecznym.

Według tradycji muzułmańskiej twórcą i gwarantem trwałości oraz niezmienności szarijatu jest Bóg. Ze względu na fakt, że źródłem prawa jest Koran i Sunna, uznaje się je za istotną część objawienia. Celem prawa, ustalonego przez Boga i przekazanego ludzkości za pośrednictwem proroków – najpełniej przez Mahometa, jest prowadzenie muzułmanów po właściwej drodze do Boga.

W islamie nie ma rozdziału między prawem świeckim a religijnym, dlatego prawo od samego początku stanowiło praktyczny aspekt religijnej i społecznej doktryny Proroka. Prawa i obowiązki muzułmanina dzieli się na dwie kategorie: ‘ibada i mu‘malat. ‘Ibada ma charakter wertykalny i dotyczy stosunków między Bogiem a człowiekiem, czyli kultu i oddawania czci Bogu we wszystkich aspektach ludzkiego życia. Mu‘malat natomiast zajmuje się sprawami „ziemskimi”, podejmując w wymiarze horyzontalnym problemy stosunków międzyludzkich.

Podstawowym kryterium oceny postępowania człowieka w prawie muzułmańskim jest podział uczynków na dwie podstawowe grupy: dozwolone (halal) i zakazane (haram). W „dozwolonych” wyróżnia się natomiast następujące kategorie: obowiązkowe (fard lub wadżib), zalecane (mandub), dopuszczalne (mubah) i tolerowane (makru).

Z prawem muzułmańskim związane jest wydawanie tzw. fatw, czyli opinii prawnych. Ogłaszana na podstawie wiedzy prawniczej danej szkoły, fatwa nie ma charakteru sankcji prawnej, lecz jest wyłącznie poradą, stanowiącą odpowiedź na konkretne pytanie sędziego lub będącą zajęciem stanowiska wobec zaistniałego problemu.

Teoretyczną podbudową konkretnych przepisów prawnych jest jurysprudencja (fikh), która dokonała systematyzacji prawa. Istnieją cztery podstawy muzułmańskiej spekulacji prawnej, do której należą: Koran, Sunna, idżma i kijas. Idżma oznacza zgodną opinię uczonych muzułmańskich. Kijas to analogia, polegająca na rozstrzyganiu kwestii prawnych przez porównywanie ich z wydarzeniami, które miały miejsce w przeszłości. Analogia stanowi metodę praktycznego działania prawników. Do czasu ukształtowania się teorii prawa podstawowym pojęciem spekulacji prawnej był tzw. idżtihad, czyli możliwości samodzielnego rozstrzygania kwestii prawnych.

W IX w. zakończył się w islamie rozwój prawa, a system prawny został opracowany przez szkoły prawnicze, tzw. mazhaby. W islamie sunnickim istnieją cztery główne szkoły tego typu, a mianowicie: malikicka, hanaficka, szafi’icka i hanbalicka. Szkołę malikicką założył Malik Ibn Anas (712-796) z Medyny. Uważana jest ona za szkołę tradycjonalistyczną i rygorystyczną. Odrzuca osobistą opinię prawników (ra‘j). Największą popularność zyskała w Hiszpani arabskiej, Afryce Północnej i Zachodniej oraz Indonezji. Twórcą szkoły hanafickiej był Abu Hanifa z Kufy (699-767), który podkreślał znaczenie osobistej opinii prawników, zasady analogii i preferencji (istihsan). Cechą zwolenników tej najpopularniejszej szkoły jest pragmatyczne i racjonalistyczne podejście w rozwiązywaniu problemów jednostkowych oraz dostosowanie prawa do okoliczności. Hanafici zamieszkują Turcję, Azję Środkową i Indie. Szkoła szafi‘icka założona została przez Idrisa Asz-Szaf‘iego (767-820) z Gazy. Szkołę cechuje ograniczenie samodzielnej działalności prawników w zakresie tworzenia prawa. Popularna jest w Arabii Południowej, Egipcie, Indonezji i Afryce Wschodniej. Natomiast twórcą szkoła hanbalickiej był Ibn Hanbal (780-855) z Bagdadu. Cechą charakterystyczną tej szkoły jest konserwatyzm i rygoryzm w stosowaniu przepisów koranicznych i tradycji Proroka. Szkoła jest popularna wśród ruchów fundamentalistycznych. Obowiązuje w Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratach Arabskich.

Podstawową szkołą prawną szyitów imamickich, a więc tych, którzy uznają dwunastu imamów, jest szkoła dżafarycka. Jej założycielem był Dżafar as-Sadik (700-765). Zwolennicy tej szkoły za źródła prawa uważają tzw. chabary, czyli przekazy dotyczące imamów szyickich oraz usul, tzn. teoretyczne rozważania dotyczące zasad prawa. Cechą charakterystyczną dżafarytów jest uznanie tylko najczystszych hadisów, tj. takich, które pochodzą od członków rodu Proroka.

Główne różnice między poszczególnymi szkołami dotyczą metod, jakie należy stosować przy odwoływaniu się do zasad tworzenia prawa. Powstanie szkół oznaczało ukształtowanie prawa muzułmańskiego, a w konsekwencji zamknięcie bram idżtihadu i zastąpienie go naśladownictwem, tzw. taklidem. W praktyce oznaczało to, że nie wolno było niezależnie i bezpośrednio sięgać do Koranu i Sunny, lecz trzeba było korzystać z ich interpretacji, dokonanych przez poszczególne szkoły prawnicze.
Środowiska krytykujące taklid dopatrują się w nim intelektualnego ograniczenia i kulturowej stagnacji muzułmanów. Krytyka przeciwników naśladownictwa skierowana była przede wszystkim na przywódców religijnych, którzy bezkrytycznie przyjmowali tradycję minionych pokoleń bez dokonywania weryfikacji, czy jest ona zgodna z Koranem i Sunną. Dążenie do reform obrało dwa kierunki: fundamentalistyczny i modernistyczny. Elementem łączącym jest powrót do pierwotnego islamu na drodze oczyszczenia z wielowiekowych naleciałości i uwolnienie z więzów tradycji. Tam, gdzie ten proces łączy się z przesłankami racjonalizmu i liberalizmu, przybiera on formę modernistyczną, natomiast w przypadku odrzucenia tych elementów staje się fundamentalizmem.


Adam Wąs SVD