Усё жыцьцё маці Айца Надсана баялася

 
Вясковая настаўніца Ганна Бачко не працавала на замежную выведку і не агітавала вучняў супраць Саветаў. У спіс ворагаў народу яна трапіла за тое, што нарадзіла айца Надсана – вядомага дзеяча беларускай эміграцыі. Амаль 30 гадоў назад Ганна Іванаўна ціха сышла з жыцця, не пакінуўшы пасля сябе ні фотаздымкаў, ні лістоў, ні дакументаў. Перад Дзядамі “Салідарнасць” (www.gazetaby.com) адшукала яе магілу ў Нясвіжскім раёне.
Ніхто не ведае, адкуль з’явілася ў Казлах маўклівая жанчына ў чорным паліто гарадскога крою і белай пуховай хустцы (такіх у вёсцы ў тую пару яшчэ не бачылі) з рыпучай раскладушкай у руках. “Пэўна, з Гарадзеі прыехала”, — мяркуюць вяскоўцы. — Па тым часе яе гардэроб складаўся з вельмі прыстойнай вопраткі. Спадніцы і сукенкі даўжэй, чым заведзена было насіць тады, — успамінае Раіса Карачун.
Інтэлігентныя манеры, вытанчаныя, з пункта погляду сельскіх модніц, уборы, “гарадская” мова, пільная ўвага да сціплай жанчыны мясцовых чэкістаў — усё гэта спарадзіла ў вёсцы нямала чутак. Людзі пляткарылі, што была настаўніца дваранкай па паходжанні і родам з Кранштата, што мелася ў яе “прыхаванае золата” і што па сказаных ёю мімаходзь словах выходзіла, быццам лепшае віно, якое калі-небудзь завозілі ў сельмаг, яна, падарожнічаючы ў юнацкасці з бацькам на караблі, “вылівала за борт” — так шмат яго было.
“Арыстакратка” зняла кут у Аляксандры Карачун. У пакойчыку плошчай каля 25 квадратных метраў, з земляной падлогай. Руская печка з “грубкай”, кухонная шафа, драўляны ложак, дзве вялікія лаўкі, стол і вялікі куфар — вось і ўсё абсталяванне. Яшчэ — калаўрот, ходзікі на сцяне, фатаграфіі ў вялікіх маляўнічых рамах і старое люстэрка. Электрычнасці не было. Толькі дзве газавыя лямпы. Гаспадыня спала на печы, гаспадар – на ложку, кватарантка-настаўніца — на адной з шырокіх лаваў. Куры ў моцныя маразы жылі тут жа, пад “прыпечкам”.
— Вельмі добра памятаю, як мяне спрабавалі навучыць прамаўляць літару “р”. Толку не было ніякага. Заклікалі на дапамогу Ганну Іванаўну, — успамінае Ларыса, унучка Аляксандры Карачун. — Яна паставіла мяне перад сабою, узяла за рукі, а далей — па плане: “Скажы “рыба”, скажы “Лора”. Мяне да таго часу проста замучылі гэтай літарай “р”. Як прыйдзе хто ў хату, адразу пачынае мяне мучыць. Але неяк у мяне не вельмі атрымоўвалася. Я ледзь не плакала. А тут адразу і атрымалася. Захапленню не было мяжы. Праўда, потым я яшчэ доўга замест “л” гаварыла “р”, і жанчыны жартавалі, што Ганна Іванаўна перастаралася.
Потым настаўніца перабралася жыць да адзінокай школьнай тэхнічкі — Фаны Фянчук. Парася трымалі, хатнюю птушку. Як і ўсё ў вёсцы апрацоўвалі “дзялкі”, вылучаныя калгасам, сілкаваліся з гароду.
— Бедна яны жылі. Скромненька. Прыйшла я неяк. Настаўніца мые начоўкі для парасяці. “Чаму вы, Іванаўна, рукі свае далікатныя не шкадуеце?” — кажу. А яна, хоць і з адукацыяй чалавек, па гаспадарцы нароўні з тэхнічкай увіхалася, — гаворыць Ганна Антановіч.
Па расповедах аднавяскоўцаў, настаўніца, гатовая была кожнаму дапамагчы, але людзей цуралася. Не сядзела адвячоркам, як заведзена ў вёсцы, на лавачцы, не пляткарыла з суседкамі, нічога не распавядала аб сваім мінулым жыцці, аб радзіме. Усё больш маўчала.
— Мы ж ёй не роўня — чалавек з высокай адукацыяй. Хіба ж ёй трэ было жыць, як нам? – і зараз разважае над гэтым пытаннем Ганна Антановіч.
У школе працавала нямала настаўнікаў, але такой павагай, як Ганна Іванаўна, у вёсцы не карыстаўся ніхто.
— Мой дзядуля Вінцусь быў вялікім аматарам пакурыць самасад. Бабуля бурчэла на яго, але з хаты не выганяла. А калі прыходзіла Ганна Іванаўна, дзядулі паліць катэгарычна забаранялася, — успамінае Ларыса Карачун. — Мне падабалася Ганна Іванаўна. Яна прыносіла цукеркі-“падушачкі”. Да яе можна было прыціснуцца, а вопратка ў яе пахла прыемна, не так, як у астатніх.
Узімку калгаснікі сядзелі па хатах, але часам бабулю выклікалі на працу. Тады чатырохгадовую Ларысу адводзілі ў школу да Ганны Іванаўны. Школа была старая, у адным памяшканні займаліся ўсе чатыры пачатковыя класы. Настаўніца давала заданне аднаму класу, потым іншаму. Ларысу ўсаджвалі за першую парту. Ганна Іванаўна давала ёй кавалачак паперы і хімічны аловак.
— І я вучылася разам з астатнімі, — смяецца Ларыса. — І паперку сваю з крамзолямі, як і астатнія вучні, здавала на праверку. На ўроках у Ганны Іванаўны заўсёды было ціха-ціха. Як гэта ёй атрымоўвалася — розуму не прыкладу.
Ад старой школы, у якой выкладала Ганна Іванаўна, час не пакінуў і следу. На працу яна хадзіла “загуменнямі” — тыльным бокам вуліцы, каб лішні раз не трапляцца людзям на вочы. Старалася жыць ціха і непрыкметна. Мы абышлі з дзесятак хат у Казлах. Перагледзелі сямейныя альбомы яе вучняў у надзеі знайсці хоць адзін здымак Ганны Іванаўны. Хоць бы на групавой фатаграфіі, якія звычайна робяць для выпускнікоў. “Яна ніколі не фатаграфавалася, — растлумачылі нам. — Гэта з-за сына”.
Па адной з версіяў, якія існуюць у вёсцы, сын настаўніцы быў перакладчыкам падчас акупацыі. Па іншай — святаром, які меў нейкія сувязі з немцамі і эмігрыраваў за мяжу. Па трэцяй — і зусім эсэсаўскім лейтэнантам.
— Ніякіх вестак яна ад яго не атрымоўвала. Баялася штосьці высвятляць. Толькі душой адчувала, што жывы. І думала аб ім да самой смерці. Стаяла на ўліку ў КДБ. За ёй назіралі. Увесь час жыла ў страху. Нават пенсію адмаўлялася афармляць, каб лішні раз не нагадваць афіцыйным інстанцыям аб сабе, — лічаць аднавяскоўцы.
За кавалак сала дапамагала студэнтам-завочнікам рабіць кантрольныя працы па нямецкай мове, для ўсёй вёскі пляла на замову нябачанай прыгажосці карункі і палахліва адмахвалася ад тых, хто ўгаворваў яе падрыхтаваць патрэбныя паперы: “Не трэба мне ніякай пенсіі”. Абы сыну не нашкодзіць.
Органы не пакідалі ў супакоі ні Ганну Іванаўну, ні аднавяскоўцаў. Выклікалі, дапытвалі: “Ёсць у вас настаўніца Бачко? З кім мае зносіны? Хто да яе ў гасці прыязджае? Дзе яе сын?”.
“Вы — КДБ, вы і вынюхвайце”, — сказаў неяк у сэрцах адзін з суседзяў.
На наступны дзень да Ганны Іванаўны наведаліся госці у цывільным. Давялі яе да сардэчнага прыступу, з якім настаўніца трапіла ў лякарню. “Мне добра, — у які раз пакорліва шаптала яна вернай Фане. – Толькі бы Шурыка не чапалі”.
…Калі памерла, развітваліся з Ганнай Іванаўнай усёй вёскай. Вянок ад школы купілі. Як мае быць. Чалавека пахавалі. Фаня паставіла ёй сціплы помнік. І толькі праз пятнаццаць гадоў высветлілася, што Шурык, якога Ганна Іванаўна, як магла, засцерагала ад КДБ, — гэта айцец Аляксандр Надсан. Ніколі ён не быў “эсэсаўскім лейтэнантам”. Зусім нават наадварот. Падчас вайны шаснаццацігадовага Аляксандра разам з іншымі хлопцамі з Саюза беларускай моладзі сілай вывезлі ў Нямеччыну. Потым ён апынуўся ў Францыі, дзе перайшоў на бок саюзнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі і ўступіў у войска генерала Андэрса. Ваяваў супраць фашыстаў у Італіі, а пасля вайны вывучаў матэматыку ў Лонданскім універсітэце і тэалогію ў Грыгарыянскім універсітэце ў Рыме. У 1958 годзе стаў уніяцкім святаром і зараз жыве ў Вялікабрытаніі.
У 1990-х гадах бацька Надсан прыязджаў у Казлы. Знайшоў Фаню Фянчук і магілу маці на могілках у суседняй вёсцы Аношкі — у першым шырокім праходзе па левым баку. Год назад тэхнічку Фаню пахавалі побач з настаўніцай Ганнай Іванаўнай. Фаіна Антонаўна не раз прасіла аб гэтым пляменніцу.
Нас на могілкі прывяла Ганна Антановіч, якую самотная настаўніца, пазнаўшы, што яна аднаго года з яе Шурыкам, паўжартам, звала нявесткай. Цётка Анюта ніколі не чула аб грамадскай дзейнасці айца Надсана і тым больш аб тым, што Ватыкан афіцыйна зацвердзіў перакладзеныя ім на беларускую мову рэлігійныя тэксты для правядзення літургіі для беларусаў-уніятаў ва ўсім свеце. Яна наўрад ці здагадваецца аб вялізным значэнні для беларускай культуры створаных айцом Надсанам у Лондане бібліятэкі і музея імя Францыска Скарыны. І нічога не ведае аб тым, што айцец Надсан, які ўзначальвае створаны ў Вялікабрытаніі Беларускі камітэт дапамогі ахвярам радыяцыі, не раз дастаўляў у Беларусь гуманітарныя грузы, лекі і медыцынскае абсталяванне. Але яна перакананая: сын настаўніцы Ганны Іванаўны не можа быць здраднікам Радзімы. І не асуджае айца Надсана за доўгую адсутнасць.
— Хай ён не едзе і не хвалюецца. Мы даглядаем магілу. Ён ні ў чым не вінаваты, нармальны чалавек, — гаворыць цётка Анюта і вядзе нас паглядзець хату, дзе кватаравала Ганна Іванаўна. Дзверы зачыненыя на замок, скрозь пыльныя акенцы нічога не бачна. А цётка Анюта раптам заводзіць расповед аб тым, як настаўніца гатавала дзіўнае для вяскоўцаў блюда — пельмені. “Гэта сядзець, дзве гадзіны ляпiць, дзеля таго, каб паесцi?! Не, я гэдак не магу…”, — шчыра здзіўляецца яна, нібы толькі што пабывала ў Ганны Іванаўны ў гасцях. Трыццаць гадоў прайшло. Але хіба гэта тэрмін для добрай памяці?