Wobec islamu VII

Islam a demokracja
Czy islam daje się pogodzić z demokracją?

Demokracja powstała w wyniku przemian ekonomicznych, społecznych i politycznych, które dokonały się w określonym kontekście. Podstawą demokracji zachodniej są dwa istotne elementy: ukształtowany naród i autonomia jednostki. W świecie islamu oba te elementy nie mają długiej tradycji. Naród i państwo to produkty Zachodu, wprowadzone do patrymonialnego systemu władzy, a więc takiego, gdzie rządzący traktuje podwładnych jako rozszerzoną rodzinę. W państwach świata islamskiego brak jest również innych komponentów, które charakteryzują demokrację w „wydaniu Zachodnim”, a więc: dobrze rozwiniętych instytucji obywatelskich i wartości świeckich. „Trudności” z demokracją wyraża także fakt, że w języku arabskim na jej określenie nie wypracowano własnego pojęcia, lecz utworzono kopię wyrażenia europejskiego, dimukratijja.

W świecie muzułmańskim istnieją zróżnicowane reakcje na dokonujące się procesy demokratyzacji. W łonie współczesnego islamu można wyróżnić trzy zasadnicze grupy wyrażające stosunek do demokracji. Do pierwszej należą przedstawiciele ultrakonserwatywnych monarchii – jak choćby saudyjska – i środowiska fundamentalistyczne. Ich zdaniem islam nie potrzebuje demokracji, ponieważ posiada własne mechanizmy i instytucje, pozwalające funkcjonować społeczności muzułmańskiej zgodnie z koranicznym przesłaniem. Druga grupa to liberalni muzułmanie głoszący zasadę, że demokrację można urzeczywistnić tylko wtedy, gdy religia zostanie odsunięta na margines życia społecznego i stanie się prywatną sprawą każdego wierzącego. Trzecie stanowisko głosi, że islam i demokracja dają się pogodzić, bowiem muzułmanie mają w swoim dziedzictwie idee, które – nosząc znamiona demokracji – bardziej odpowiadają na potrzeby świata islamskiego niż rozwiązania importowane z Zachodu. Podkreśla się tu tradycyjne koncepcje autorytetu w islamskim systemie polityczno-społecznym oraz mechanizmy dające się zastosować do wsparcia demokratycznych form parlamentarnych. Należą do nich: idżma, czyli osiągnięcie konsensusu we określonej wspólnocie czy społeczności, oraz idżtihd, a więc zastosowanie zasad racjonalnych przy interpretacji muzułmańskich prawd i wartości odpowiadających współczesnym potrzebom społecznym.

Zaangażowani w procesy demokratyzacyjne muzułmanie wskazują przede wszystkim na istniejącą w tradycji muzułmańskiej koncepcję szury, która – ich zdaniem – zawiera w sobie zasady demokratyczne, ponieważ zakłada kolektywną odpowiedzialność za społeczeństwo oraz odwołuje się do przestrzegania praw człowieka i sprawiedliwości społecznej. Różnica między demokracją zachodnią a islamską polega na źródle systemu demokratycznego: w zachodniej koncepcji demokracji jest nim społeczeństwo, natomiast w islamie pochodzi ono z prawa, które ma wymiar nadprzyrodzony. Źródłem autorytetu, a zarazem najwyższym autorytetem w każdej dziedzinie życia pozostaje w islamie Bóg.

Zachowawczy i krytyczny stosunek do demokracji w znacznej części współczesnego świata muzułmańskiego rodzi pytanie o podstawy demokracji w islamie. Odpowiedź na to pytanie wiąże się jednak bardziej z historią i polityką niż z religią. Warto sobie uświadomić, że Zachód potrzebował stuleci, by dokonać transformacji z monarchicznych systemów na współczesne państwa demokratyczne. Muzułmanie natomiast na przeprowadzenie tego procesu mieli znacznie mniej czasu i zmagali się dodatkowo z trwającym przez dziesięciolecia kolonializmem oraz powstałymi po nim rządami autorytatywnymi.

Sztucznie określone przez europejskie mocarstwa granice „państw muzułmańskich” i zachwiany autorytet władców doprowadziły do konsolidacji systemów niedemokratycznych. Nie bez winy są w tym względzie wielkie mocarstwa, które mając na uwadze strefę wpływów – zwłaszcza w okresie zimnej wojny – i dostęp do złóż ropy naftowej, zawierały i zawierają układy z rządami autorytatywnymi. Wzmacniają tym samym antydemokratyczne systemy państwowości.

Stosunek wielu muzułmanów do demokracji w prosty, ale precyzyjny sposób wyraził stojący na czele Braci Muzułmańskich w Jordanii Az-Zunajbat. Stwierdził bowiem: „mając do wyboru demokrację i dyktaturę – wybieramy demokrację, ale wybierając między demokracją a islamem, decydujemy się oczywiście na islam”.

Oceniając demokrację muzułmańską, podobnie jak wiele innych zjawisk, należy pamiętać o nieprzystosowalności do świata islamu niektórych wzorców, które doskonale funkcjonują na Zachodzie. Zasada ta odnosi się również do pewnych elementów islamskich, których nie da się dostosować do warunków zachodnich.

Adam Wąs SVD