Hr. Józef Michałowski - sylwetka założyciela rzymskiej stacji PAN

W Stacji Polskiej Akademii Nauk w Rzymie 18 października odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą Józefowi Michałowskiemu, którego imieniem nazwana została Biblioteka Stacji. Uroczystość ta, w której wzięli udział m.in. arcybiskup Szczepan Wesoły, Stanisław August Morawski i prof. Jan Piskurewicz z Warszawy, była okazją do przypomnienia - w pięćdziesiątą rocznicę jego śmierci - postaci założyciela, fundatora i wieloletniego faktycznego dyrektora pierwszej polskiej biblioteki w Rzymie.

Hrabia Józef Feliks Michałowski (ur. 14.1.1870 w Dobrzechowie, zm. 13.10.1956 w Rzymie) - należący do znanej arystokratycznej rodziny z Małopolski, spokrewniony z malarzem Piotrem Michałowskim, potomek Kajetana Koźmiana - był z wykształcenia prawnikiem i historykiem (studiował w Heidelbergu, Oxfordzie i Paryżu, doktorat z prawa uzyskał w 1905 r. w Uniwersytecie Jagiellońskim) oraz wielkim erudytą. Przebywając dużo za granicą, tuż przed rozpoczęciem I wojny światowej przewiózł większą część biblioteki rodowej Michałowskich z Dobrzechowa do Florencji, a następnie do Rzymu, gdzie osiedlił się na stałe w 1916 roku. Podczas wojny Michałowski pracował w organizacjach charytatywnych, w 1919 został sekretarzem Poselstwa Polskiego przy Stolicy Apostolskiej.

W 1921 roku Józef Michałowski ofiarował Polskiej Akademii Umiejętności swój księgozbiór, liczący wówczas ok. 8 tys. tomów, przeznaczając go na użytek naukowców polskich przebywających w Rzymie w ramach badań prowadzonych w Archiwach Watykańskich, tzw. Expeditio Romana. Zdeponowana w Hospicjum Św. Stanisława biblioteka Michałowskiego stała się zalążkiem Stacji Naukowej PAU w Rzymie powołanej ostatecznie do życia w 1927 roku. Do końca 1938 roku Biblioteka mieściła się w kilku salach Hospicjum, następnie przeniesiona została do nowej siedziby, w pałacu Doria Pamphilj, przy ówczesnej via Fede (obecnie vicolo Doria) 2. Biblioteka mieści się tam do dzisiaj.

Józef Michałowski pełnił rolę bibliotekarza i był nieformalnym dyrektorem Biblioteki Stacji PAU do 1946 roku. Dzięki jego staraniom księgozbiór – powiększony jeszcze w 1934 roku o zbiór 3 tys. publikacji z zakresu historii literatury polskiej, pochodzących z daru rodziny profesora Bronisława Gubrynowicza ze Lwowa oraz o część biblioteki austriackiego krytyka sztuki, Maxa Dvoraka zakupionej staraniem Stanisława Badeniego w celu stworzenia księgozbioru służącego do opracowania i skatalogowania zbioru 60 tys. fotografii zabytków sztuki podarowanych Bibliotece w 1929 roku przez Karola Lanckorońskiego – nie uległ zniszczeniu ani rozproszeniu w okresie II wojny światowej. W początkowym okresie wojny Biblioteka zapewniła schronienie wielu Polakom przebywającym w Rzymie; Michałowski brał też czynny udział w akcji organizowanej za rzecz uwolnienia profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego aresztowanych przez Niemców i przetrzymywanych w obozach koncentracyjnych. W 1941 roku, dzięki osobistym kontaktom Michałowskiego z kardynałem Giovannim Mercati, najbardziej cenne książki i starodruki zdeponowane zostały w Bibliotece Watykańskiej. W listopadzie 1943 roku Michałowski, wraz z kilkoma innymi osobami, został aresztowany przez Niemców, zwolniono go z aresztu dzięki wstawiennictwu Stolicy Apostolskiej, a Biblioteka została objęta jej protektoratem.

Wejście do Rzymu wojsk alianckich spowodowało natychmiastowe uaktywnienie się Stacji, która stała się miejscem spotkań Polaków, Włochów i przedstawicieli innych rzymskich instytutów zagranicznych. W sierpniu 1945 roku Michałowski oddał Bibliotekę pod protektorat brytyjski; spowodowane to było sytuacją w Polsce, oraz poważnymi problemami finansowymi, które uniemożliwiały funkcjonowanie Stacji. Biblioteka została wówczas otwarta dla ogółu czytelników (przed wojną korzystali z niej głównie naukowcy), szczególnie dla byłych żołnierzy II Korpusu Polskiego studiujących na uniwersytetach rzymskich.

Władze Polskiej Akademii Umiejętności zaniepokoiły się faktem oddania Biblioteki pod opiekę brytyjską i rozpoczęły akcję dyplomatyczną mającą na celu „odzyskanie” rzymskiej Stacji. Ten okres w dziejach naszej Stacji nie jest jeszcze należycie zbadany; z pewnością Józef Michałowski nie podejmował samodzielnie decyzji dotyczących przyszłości biblioteki, którą stworzył przecież w celu oddania jej na rzecz polskich naukowców przebywających w Rzymie. Michałowski znalazł się wówczas w rozdarciu pomiędzy lojalnością wobec Polskiej Akademii Umiejętności, prawowitego właściciela Biblioteki, a przedstawicielami polskiej emigracji rzymskiej, którzy zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa utraty Biblioteki na rzecz władzy „ludowej”. Niebezpieczeństwo to okazało się być realnym. W listopadzie 1946 roku przedstawiciel Polskiej Akademii Umiejętności, prof. Jan Dąbrowski, przejął od Michałowskiego Bibliotekę. W 1951 roku, wobec powołania Polskiej Akademii Nauk i rozwiązania Polskiej Akademii Umiejętności, Stacja PAU w Rzymie przejęta została faktycznie przez Ambasadę PRL.

Józef Michałowski zmarł 13 października 1956 roku, w Rzymie. Ostatnie lata życia spędził prawie w biedzie, utrzymując się dzięki pomocy kilku polskich rodzin arystokratycznych. Pochowany został na Campo Verano.

Od 1956 roku przez ponad 30 lat funkcję dyrektora rzymskiej Stacji Polskiej Akademii Nauk pełnił prof. Bronisław Biliński. Obecnie dyrektorem jest prof. Elżbieta Jastrzębowska, archeolog wczesnochrześcijański z Uniwersytetu Warszawskiego.

Stacja organizuje wykłady i odczyty o charakterze naukowym, oraz prezentacje książek. Spotkania prowadzone są na ogół w języku włoskim, rzadziej francuskim lub angielskim. Biorą w nich udział przedstawiciele nauki polskiej i włoskiej, tematyka jest związana z ich badaniami, dotyczy najczęściej związków kulturalnych, historycznych, literackich polsko-włoskich, najnowszych odkryć polskich badaczy w dziedzinach humanistycznych, oraz prac włoskich badaczy zajmujących się tematyką polską.

Biblioteka liczy obecnie ok. 35 tys. pozycji, utrzymany został profil humanistyczny księgozbioru. W Bibliotece można znaleźć publikacje z zakresu: historii literatury polskiej i włoskiej, literaturoznawstwa, językoznawstwa, historii Polski i powszechnej, historii sztuki, archeologii, nauk o starożytności, historii Kościoła, filozofii i socjologii. Biblioteka posiada bogaty i aktualny zbiór czasopism, ok. 80 tytułów czasopism naukowych bieżących, niestety z powodów finansowych musieliśmy zrezygnować z prenumeraty gazet codziennych. Z pewnością naukowy charakter księgozbioru sprawia, że Biblioteka odwiedzana jest raczej przez naukowców czy studentów, ale posiadamy też bogaty zbiór literatury pięknej (do którego zaliczyć można pierwsze wydania dzieł Mickiewicza, czy komplet dzieł Kraszewskiego). Biblioteka otwarta jest dla wszystkich czytelników, nie trzeba się zapisywać, wystarczy posiadać ważny dokument tożsamości. Nie wypożyczamy książek do domu, istnieje możliwość zamówienia kserokopii.

W najbliższych miesiącach w Stacji odbędą się m.in. wykłady księdza prof. Marka Starowieyskiego oraz promocja książki prof. Wojciecha Tygielskiego, Włosi w Polsce; w kwietniu przyszłego roku odbędzie się międzynarodowy kongres poświęcony Janowi i Stanisławowi Kostce Potockim.


Dominika Wronikowska