Першым хрысціянам было зусім не проста збірацца разам. Уся суполка таго ці іншага
горада збіралася рэдка, бо такія сабранні ў большасці праходзілі ў прыватных дамах.
У Рыме і ў Антыохіі суполкі дзяліліся на падгрупы. Тыя, што прыймалі сабранні ў сваім
доме, павінны былі даказаць, што яны дастойныя гэтага гонару. Але хрысціянскія суполкі
раслі і ім патрабаваліся большыя памешканні. У некаторых гарадах пад месца для сабранняў
прыстасоўвалі цэлыя дамы. Прыкладам можа служыць невялікі гарадок Дура-Еўропас, на
рацэ Еўфрат у Сірым, дзе існаваў самы старажытны з хатніх касцёлаў, які быў разбураны
парфянамі ў 256-м годзе. Там адзін з пакояў вялікай віллы быў прыстасаваны для сабранняў,
а другі пад баптыстэрый (хрысцільню). У ІІІ-м стагоддзі хрысціяне пачынаюць устрайваць
культавыя памяшканні ў падземных могілках – катакомбах, на месцах пахавання мучанікаў
і спаведнікаў. Вядома, што першыя хрысціянскія суполкі былі створаны вандруючымі прарокамі
і іх паплечнікамі, якія не парывалі сваёй сувязі з галоўнай суполкай у Ерусаліме або
Антыохіі. Уходзячы адтуль, яны пакідалі пасля сябе “раду”, якая павінна была кіраваць
дзейнасцю суполкі. Сябры гэтай рады называліся прэсбітэрамі (presbiteroi),
што значыць “старэйшымі”, хаця многія з іх былі маладымі, або епіскапамі (episkopoi),
што значыць “наглядальнікамі”. Святое Пісьмо часта параўноўвае іх з пастырамі, якія
абараняюць свой статак. Прэсбітэры павінны былі наглядаць за жыццём сваёй суполкі.
Яны падтрымлівалі пастаянную сувязь з апосталамі, атрымоўвалі і тлумачылі іх пасланні,
захоўвалі вернасць навучання, праводзілі багаслужбы. У тыя ж часы пачалося рапаўсюджванне
і хрысціянскага мастацтва. Першыя мастакі-хрысціяне пераймалі некаторыя вобразы з
мастацтва язычніцкага і, надаўшы ім новы сэнс, прыстасоўвалі для сябе. Так напрыклад
выява бога Гермеса – апякуна пастухоў, які нясе на плячах ягня ці казляня – паслужыла
правобразам Ісуса, які апісваецца ў Евангеллях як Добры Пастыр, што аддае жыццё за
сваіх заплуталых авечак. Такія выявы можна і сёння ўбачыць на фрэсках у катакомбах.
Айцы Царквы любілі гаварыць пра паству як пра статак, якому патрэбны пастыр. “Высвячайце
сабе епіскапаў, дастойных госпада, мужоў сціплых, сапраўдных і спрабаваных”, –
гаворыцца ў адным з першых хрысціянскіх сведчанняў. Ерэтыкоў параўновалі з дрэннымі
пастырамі або з дзікімі звярыма. У Дзеях Святых Апосталаў прыводзяцца словы апостала
Паўла: “Бо я ведаю, што пасля адыходу майго ўвойдуць да вас лютыя ваўкі, якія не
шкадуюць статку” (Дзеі, 20, 29). Епіскап, або біскуп, быў пакліканы абараняць
гэты статак. І ў нашыя дні хрысціяне кажуць, што гэта і ёсць “пастырскі абавязак”.
Добра вядома, што ў часы Рымскай імперыі жаночыя адзенні славіліся сваёй вытанчонасцю.
Якім жа павінна было быць адзенне хрысціянкі? Айцец Царквы, аўтар многіх багаслоўскіх
працаў Тэртуліян з Карфагену, які нарадзіўся каля 160-га году і памёр прыблізна ў
223-м годзе, быў вельмі строгі ў гэтым пытанні. Жанчыны павінны былі навучацца ў маўчанні,
быць у прыстойнай вопратцы, не ўпрыгожваць сябе пляценнем валасоў, ні золатам і жэмчугам,
ні каштоўным адзеннем. Разам з дыяканамі, прэсбітэры павінны былі сачыць за сацыяльным
станам сяброў сваёй суполкі. Стан жанчынаў, якія страцілі мужоў – удоваў, прадстаўляў
рэальную праблему. Суполка прыходзіла ім на дапамогу і давала маладым жанчынам магчымасць
узяць паўторны шлюб, а старэйшым па ўзросце прапаноўвала маліцца ўдзень і ўначы, і
быць гатовай да ўсялякай добрай справы. Тэртуліян пісаў: “Мы далёкія ад таго,
каб асуджаць саюз мужа і жонкі, блаславёны Богам, неабходны для захавання і рассялення
па свеце рода чалавечага, толькі б саюз гэты быў адзін. Адам быў адзіным мужам Евы,
і Ева – адзінай жонкай яго, таму што Бог адну яе дастаў з рэбра яго”. Аднак у
тыя часы жанчыны былі не толькі маўклівымі ў сваёй паслухмянасці. Вядомы гістарычны
факт, гэта існаванне дыяканэссаў. Захавалася сведчанне, што дыяканэсса Фіва з Кенхрэйскай
Царквы, падарожнічала ў Рым і была там прынятая ў мясцовай хрысціянскай суполцы як
любая сястра. Урэшце, прэсбітэры павінны былі аказваць прыём вандруючым прарокам
і іх памошнікам. Аднак трэба было быць пільным і не прыймаць за прарокаў розных махляроў.
Існавала нават папярэджанне: “Кожны апостал, які прыходзіць да вас, няхай будзе
прыняты, як госпад. Няхай ён не застаецца больш аднаго дня, а калі будзе патрэба,
то і другі дзень; але калі ён прабудзе тры дні, ён ілжэпрарок. Уходзячы, няхай апостал
нічога не возьме, акрамя хлеба, да месца начоўкі. А калі ён патрэбуе грошаў, ён ілжэпрарок”.
Напрыканцы І-га стагоддзя склалася больш стройная ерархічная структура, чым
тая, што існавала раней. Там быў адзін галоўны чалавек – біскуп, у атачэнні рады прэсбітэраў,
яго дапаможнікаў. Вядома, што яшчэ ў часы Апостала Паўла, яго любімы вучань Цімафей
выдзяляўся з групы астатнік паплечнікаў і таму быў высвечаны на біскупа. Узрост аўтарытэту
і ўплыў падобных асобаў садзейнічаў прыняццю такой ерархічнай схемы: адна галоўная
фігура ў атачэнні памошнікаў. Так склалася структура “біскуп і яго святары”. Аднак
не ўсе Цэрквы адразу прынялі падобную ерархію, некаторым дзеля гэтага быў патрэбны
час, а ў Антыохіі, на зямлі сучаснай Турцыі, яна трывала ўмацавалася з ІІ-га стагоддзя,
дзякуючы біскупу Антыахійскаму Ігнацію, апостальскаму Айцу, які быў замучаны ў Рыме
пад час праўлення імператара Траяна, каля 115-га года.