Prof. Anton Berisha: Vlera e shumëfishtë e Kuvendit të Arbërit

Kuvendi i Arbënit u mbajt më 14, 15 dhe 16 janar të vitit 1703 në Mërqi të dioqezës së Lezhës.

Në atë kohë, trojet e Arbërisë kishin hyrë në qind vjetshin e tretë të sundimit të egër otoman. Bota shqiptare kishte pësuar e po pësonte në rrafshe të ndryshme, sidomos në atë shpirtëror. Një pjesë e madhe e popullsisë së Dheut të Arbërit ishte islamizuar dhe procesi po vijonte me një rrjedhë të përshpejtuar. Pushtuesi kishte përdorur mënyra të ndryshme për ta detyruar popullsinë që, me një anë t’ua ndërronte besimin e krishterë dhe, më anë tjetër, t’i detyronte arbërorët të hiqnin dorë nga trashëgimia kulturore dhe shpirtërore e tyre. Pikërisht duke pasur parasysh gjendjen e tillë Papa Klementi XI, me origjinë shqiptare, ia ngarkoi për detyrë kryeipeshkvit të Tivarit, Vinçenc Zmajevikut, të bënte një vizitë baritore në trojet e Arbërisë së atëhershme dhe t’i bënte atij të ditur për gjendjen e kryeipeshkvive, ipeshkvive dhe kishave katolike.

Të dhënat e pandërmjeme, që kryeipeshkvi i Tivarit, Zmajeviku, ia dërgoi Papës Klementit të njëmbëdhjetë, ishin shqetësuese: besimi dhe institucionet e krishtera në trojet arbërore ishin në zgripc të rrënimit të plotë:“Unë iu përmbajta urdhrit, iu solla dheut rreth e rreth e gjithë mbarë e kërkova dhe i pashë nevojat e Shqipërisë. Pashë vuajtje shumë! Qytetin, që më parë qe i pari i gjithë vilajeteve, vënë nën haraç, Zojën e njerëzve me futë në krye, kalanë e trimave të rrënuar, murin e mbrojtjen e forcës sonë qartur e prishur; pashë të pafetë hyrë në vend të shuguruar; kishat përlyer, lëterët ndyrë sa mezi pashë një vend, ku mund të mblidhej populli në tubim.

Pashë pleqtë duke vajtuar, meshtarët, shërbëtorët e Zotit, duke qarë e duke lotuar; barinjtë travajuar, dhentë shpërndarë e tretur nëpër pyll; pashë murtajën që mbytte gjind e bënte kërdi të madhe nëpër të gjitha vendet. Këto vuajtje i pashë dhe gjimova: zemra, bashkuar me mjerimet e popullit tim, donte të më ndahej përgjysmë, nga i shihja bijtë e mi në rrezik të bjerrin fenë.”

Është e pamëdyshtë se Kuvendi i Arbënit i vitit 1703 u mblodh me qëllim që institucionet, përkatësisht kryipeshkvijt, ipeshkvijt, famullitarët dhe misionarët katolikë t’i bashkojnë forcat dhe të përcaktojnë punën dhe detyrat konkrete për ndërrimin e gjendjes së mjerueshme të kishave katolike dhe të besimtarëve katolikë në Arbërinë e atëhershme. Mirëpo, meqenëse në atë kohë në botën shqiptare mungonte shteti dhe organizimi shtetëror përkatës, atëherë qëllimi dhe rëndësia e këtij Kuvendi merr një përmasë e karakter gjithëkombëtar, pra ai lidhet me qenien dhe qenësinë arbërore në përgjithësi. Këtë e përligjin edhe dokumentet e Kuvendit, qoftë ato që i paraprijnë, qoftë vendimet ose dekretet që u morën në të.

Çështja që e përligj rëndësinë e shumëfishtë kombëtare, kulturore e letrare të dokumenteve të Kuvendit të Dheut të Shqipërisë ndërlidhet me të dhënën se në to analizohet gjendja konkrete shpirtërore e morale e shqiptarëve katolikë në Arbëri dhe përcaktohet veprimi për rimëkëmbjen dhe pasurimin shpirtëror të njeriut, ose siç thuhet në kreun e gjashtë të Pjesës së katërt të Dekreteve “t’u bihet mbrapa nevojave që ka dheu ynë.” Në të vërtetë, përgatitja e besimtarëve për fe, njohja dhe zbatimi i Dhjetë urdhërimeve të Hyjit, domosdoja e mirësjelljes, e mirëkuptimit dhe e mirëqenies përballë Hyjit dhe përballë njeriut vëlla – pra, siç theksohet në Letrën – ftesën e Zmajevikut drejtuar kryeipeshkvijve dhe ipeshkvijve shqiptarë për të marrë pjesë në Kuvendin e Arbënit “të mbahet e të shumohet feja në Shqipëri, të hiqen veset e këqija e të shkulën zakonet e mbrapshta”, dëshmojnë rëndësinë shpirtërore, kulturore dhe kombëtare të dokumenteve të këtij Kuvendi.

Duke qenë të vetëdijshëm për rëndësinë e Kuvendit të Arbënit të vitit 1703 dhe të vendimeve që u morën aty, përfaqësuesit e Kishës katolike i botuan Dokumentet e Kuvendit në dy gjuhë: latinisht dhe me përkthimin shqip. Përkthimin në shqip të botimit të parë të vitit 1706 në Romë, sipas gjurmimeve të atë Vinçenc Malajt, e bëri Atë Egidio Quinto d’Armento, misionar papnor në Shqipëri me seli në Grudë, ndërsa qortues i tekstit të përkthyer qe Atë Francesco Mario Da Lecce, autori i gramatikës së parë të gjuhës shqipe, të botuar më 1716.

Pra teksti i përkthyer në shqip nga misionari Egidio Quinto d’Armento, në të cilin padyshim duhet të ketë futur fjalë, shprehje e fraza nga e folmja e Grudës dhe e Malësisë, të gërshetuar pastaj edhe me fjalë e shprehje nga pjesa tjetër e shqipes, që e dinte Da Lecce, përligj një formë të gjuhës shqipe të shkruar nga autorë të huaj.

Se botimi i dokumenteve të Kuvendit të Arbënit kishte një rëndësi të shumëfishtë fetare – shpirtërore e kulturore, dëshmon dhe ribotimi i tyre më 1868, po ashtu në Romë, që është ribotim i vitit 1706. Përkundër faktit se ishin bërë këto dy botime të dokumenteve të Kuvendit të Arbënit, institucionet përkatëse të Kishës katolike vendosen të bëjnë një përkthim të ri të tyre. Kjo punë iu besua priftit shkodran, Engjëll Radojës, i cili e mbaroi përkthimin më 1867 dhe e botoi në Romë më 1872.

Pra, është rasti i parë në historinë e shkrimeve shqipe - të njohura deri më sot – që dokumentet e natyrës së tillë të botohen tri herë, me dy përkthime të ndryshme. Në përkthimin e Engjëll Radojës kemi një gjuhë më të pasur, më të qëndrueshme dhe një sintaksë më të natyrshme. Edhe pse përkthyesi Radoja qahet për vështirësitë që i kishin dalë gjatë përkthimit dhe përdor fjalë të turqishtes, megjithatë ai bëri një përkthim cilësor si strukturë gjuhësore shprehëse dhe sintaksore në krahasim me përkthimin e parë.

Me rastin e kremtimit të 300 – vjetorit të Kuvendit të Arbënit, Kryeipeshkvia e Tivarit, përkatësisht kryeipeshkvi i Tivarit mons, Zef Gashi, i botoi për herën e katërt Dokumentet e Kuvendit të Arbënit. Kështu në një vëllim të vetëm u përfshin tri versionet e botimeve të mëparshme dhe këtyre iu shtua edhe versioni i katërt – përshtatja në gjuhën e sotme shqipe. U veprua në këtë mënyrë për disa arsye.

E para: që dokumentet të botohen pa ndryshime sipas botimeve të para (1706 dhe 1868), pra me tekstin latinisht dhe me përkthimin në gjuhën shqipe dhe me përkthimin e Engjëll Radojës, sipas botimit të vitit 1872 dhe t’u bëhet e mundur lexuesve e studiuesve të sotëm t’i ketë ato në formën burimore, pra të pandryshuara dhe si të tilla, të mund t’i shfrytëzojnë.

E dyta: Meqenëse gjuha e përdorur në përkthimet në gjuhën shqipe dhe grafitë e ndryshme e vështirësojnë leximin dhe kuptimin e dokumenteve, Ipeshkvia e Tivarit vendosi që brenda tri versioneve – tekstit në gjuhën latine, tekstit të përkthimit të parë dhe tekstit të përkthimit të dytë – të fusë edhe përshtatjen në gjuhën e sotme të përkthimit të Engjëll Radojës.

Në Fjalën paraprake të këtij botimi prej 500 faqesh, imzot Zef Gashi thekson: “Për të dëshmuar në një rrafsh më të gjerë rëndësinë e madhe dhe vlerat e shumta të Kuvendit të Arbënit, po i nxjerrim në dritë Dokumentet e botuara më 1706 (latinisht dhe përkthimin shqip) dhe përkthimin e dytë, të bërë nga Engjëll Radoja, të botuar më 1872 në dy versionet: tekstin origjinal të përkthimit dhe përshtatjen në gjuhën standard, që lexuesi i sotëm t’i ketë, t’i kuptojë në mënyrë sa më të plotë dhe të mund të bëjë krahasime nga aspekte të ndryshme.”

Rëndësia e këtij botimi të bërë gjatë vitit të kremtimit të 300 –vjetorit të Kuvendit të Arbënit lidhet me rëndësinë e dokumenteve, të cilët në shumë pikë kanë ruajtur rëndësinë dhe aktualitetin, qoftë si dëshmi e kohës, si mesazh i pasurimit shpirtëror e fetar, qoftë si pasuri gjuhësore e kulturore.

Pra, dokumentet janë të dobishme për njeriun tonë edhe sot, pa marrë parasysh përcaktimin fetar. Kjo përligjet nga fakti se në letrat e Vinçenc Zmajevikut, në ligjëratën që e mbajti në Kuvend dhe në vendimet – dekretet që u morën në këtë tubim të lartë me qëllim që “t’u bihet mbrapa nevojave që ka dheu ynë” dhe “të mbahet e të rritet pra feja e shenjtë e të sillen mbarë veset” përdorën struktura të tilla gjuhësore shprehëse, ku nuk mungojnë konotime të ndryshme e të shumta kuptimore, cilësi kjo para së gjithash e teksteve letrare poetike.

Pra, në letrat dhe në tekstin e fjalës në Kuvend, Zmajeviku përdori një gjuhë të zgjedhur dhe një stil të ngritur, gjë që vërehet edhe në vetë tekstin e dekreteve. Përdorimi i gjuhës së zgjedhur dhe i stilit të lartë shtjellues dhe shprehës në këto dokumente lidhet me të dhënën se në kohën e mbajtjes së Kuvendit të Arbënit, por dhe më parë, hartimit të letrave dhe të dokumenteve të ngjashme u kushtohej kujdes i shtuar.

Pikërisht një përcaktim i këtillë i hartimit të letrave kushtëzoi shpesh që ato të cilësohen edhe si krijime të vërteta poetike dhe si të tilla u cituan edhe si shembuj për të provuar stilin poetik të shkrimtarit.

Gjuha poetike, e përshkuar me një ndjenjësim më të theksuar përligjet sidomos në Fjalët që kryeipeshkvi i Tivarit, Zmajeviku, ua tha të pranishmëve në Kuvend, ku simbolika dhe konotimi shumësor janë tipare të rëndësishme. Pa dashur të zgjatem rreth kësaj çështje, po sjell vetëm një shembull nga Fjalët që kryeipeshkvi i Tivarit ua tha të pranishmëve më 14 janar të vitit 1703 në Kuvend: “Qe, më në fund, o vëllezër fort të ndershëm, mbasi shkuan një tubë vjetësh, mbasi patëm pritur tash sa mot, në fund qielli u çel e na e fali shiun e toka gufoi e na dha gazmendin, gazin dhe kënaqësinë. Në këtë robëri tonën, që i përngjet asaj të çifutëve në Bagdad, Zotynë na i pa nevojat tona prej së larti; e ai është që i ndërron zemrat e të mëdhenjve dhe hijen e zezë të mordjes e sjell në dritë. Kjo e mirë njëmend erdhi prej Zotit të mëshirueshëm, që unë të mos ju shoh më të shpërndarë e me frikë, por t’ju shoh këtu mbledhur bashkë, porsi një ushtri e mnershme kundra armiqve tanë, e që unë t’ju flas me ngushëllim të madh të zemrës sime dhe me buzë të qeshur.”

Botimi i Kuvendit të Arbënit 1703 i bërë nga Konferenca ipeshkvore shqiptare është një ngjarje e rëndësishme, e cila jo vetëm mundëson njohjen e mirëfilltë të dokumenteve të kësaj ngjarje të rëndësishme, por ofron dhe mundësinë e studimit të gjithanshëm tyre.

1 (Kuvendi i Arbënit 1703. Versioni latinisht, dy përkthimet në shqip dhe përshtatja në gjuhën e sotme bërë nga Anton Nikë Berisha.

1Botuar Konferenca ipeshkëvnore shqiptare. Prishtinë 2003)