Imzot Frendo: është e nevojshme të ndalemi për të reflektuar mbi ngjarje të Kishës

Sot në Shkodër, pranë shkollë ‘Atë Pjetër Meshkalla’ u mbajtën punimet e ditës së parë të Asamblesë së Kishës katolike të Shqipërisë. Në vijim propozojmë ligjëratën e reflektimit kryesore të ditës, mbajtur nga imzot George Frendo mbi ungjillëzimin sipas nxitjes apostolike Evangelii Nuntiandi, që paraqet lidhjen mes ungjillëzimin e përparimit njerëzor, mbështetur mbi tri parime: antropologjike, teologjike e biblike.

NJË RILEXIM I NXITJES APOSTOLIKE EVANGELII NUNTIANDI

Imzot George Frendo O.P.

Në vitin 1974 është mbledhur Sinodi i Ipeshkvijve që kishte si temë diskutimi “Ungjillëzimi në Botën e Sotme”. Nxitja Apostolike Evangelii Nuntiandi u botua më 8 dhjetor 1975, pikërisht në përvjetorin e dhjetë të mbylljes së Koncilit të II e të Vatikanit. Dhe viti 1975 ishte shpallur nga vetë Papa Pali VI Vit Jubilar. Prandaj në hyrje të kësaj Nxitjeje (n. 2) Papa thotë se po botonte këtë dokument me rastin e tri ngjarjeve: përfundimi i vitit jubilar, përvjetori i dhjetë i mbylljes së Koncilit të II ë të Vatikanit, dhe Sinodi që kishte diskutuar mbi ungjillëzimin një vit më parë.

Sipas mendimit tim, ky dokument është dokumenti më i rëndësishëm i Selisë së Shenjtë pas Koncilit të II ë të Vatikanit.

ÇFARË ËSHTË UNGJILLËZIMI?

Fjala euangelion (ungjilli) do të thotë “lajm i mirë”. Si lajm, duhet të shpallet. Atëherë mund të themi se fjala “ungjillëzim” do të thotë shpallja e këtij lajmi të mirë të Jezu Krishtit.

Në Sinodin Ipeshkvor të vitit 1974 janë propozuar dy përkufizime shumë të ndryshme nga njeri-tjetri. Sipas të parit, ungjillëzim do të thotë “çdo veprim nëpërmjet të cilit, në çdo mënyrë, bota transformohet sipas vullnetit të Hyjit krijues dhe shëlbues”. Është një përkufizim tepër i gjerë, dhe ka avantazhin se i jep rëndësinë e duhur veprimit të laikëve, të rregulltarëve, dhe të meshtarëve në fushën shekullore (si, për shembull, në ekologji dhe në politikë; në promovimin njerëzor, me të mënjanuarit, etj). Por, nga ana tjetër, një përkufizim kaq i gjerë nuk thekson atë që është cilësia specifike e krishterë në punën ungjillëzuese. Mbi të gjitha, nuk është në përputhje me kuptimin biblik të shpalljes së lajmit të mirë.

Përkufizimi i dytë e konsideron ungjillëzimin si “puna priftërore, profetike, dhe mbretërore nëpërmjet të cilës Kisha ndërtohet sipas vullnetit të Krishtit”. Ky përkufizim dëfton natyrën specifike të Kishës, dhe e dallon punën mbarështuese të Kishës nga puna e shtetit ose e organizatave shekullore. Megjithatë ky përkufizim tregon një ekleziologji shumë të kufizuar; Kisha interesohet për tërë personin njerëzor, dhe jo vetëm për dimensionin “shpirtëror” të jetës së tij. Për këtë arsye, ky përkufizim nuk le shumë vend për implikimet shoqërore, politike, dhe kulturore të punës ungjillëzuese të Kishës.

Për këtë arsye Pali VI, në Evangelii Nuntiandi i përgjigjet këtyre vështirësive duke thënë se “në veprimin ungjillëzues të Kishës ka sigurisht elemente dhe aspekte për t’u vlerësuar”, por puna ungjillëzuese nuk mund të kufizohet për asnjë nga këto elemente ose aspekte. Dhe pastaj pohon: “Asnjë përcaktim i pjesshëm dhe i copëtuar nuk mund të japë arsye për realitetin e pasur, kompleks dhe dinamik siç është ai i ungjillëzimit, pa rënë në rrezikun e varfërimit e deri edhe të ndryshimit të tij. Është e pamundur ta kuptojmë, nëse nuk i marrim parasysh të gjitha elementet thelbësore” (n. 17).

Nxitja Apostolike pohon qartë se qëllimi i ungjillëzimit është kthimi: “Qëllimi i ungjillëzimit është pikërisht ky ndryshim i brendshëm dhe, nëse është e nevojshme të thuhet me një fjalë, më e drejtë do të ishte që të thuhej se Kisha ungjillëzon atëherë kur, vetëm falë fuqisë hyjnore të mesazhit që ajo shpall, kërkon ta kthejë ndërgjegjen personale dhe kolektive të njerëzve”. Dhe në këtë pikë ungjillëzimi bëhet kremtim. Sepse, si thekson Pali VI, “nuk mund të ketë njerëzim të ri, nëse më parë nuk ka njerëz të rinj, prej risisë së pagëzimit dhe të jetës sipas ungjillit” (n. 18).

Prandaj ungjillëzimi nuk mund të identifikohet me dialogun. Mund të hyjmë në dialog me besime jo të krishtera, por ungjillëzimi, si rrugë për kthim, dallohet rrënjësisht nga dialogu. Për të njëjtën arsye duhet të themi se ungjillëzimi nuk është thjesht udhëzim që dikush të bëhet anëtar i Kishës.

UNGJILLËZIMI DHE KULTURA

Ndoshta sfida më e madhe që Kisha po përballon sot është pikërisht sfida për të edukuar në fe. Kuptohet, pra, pse Papa Gjon Pali II vazhdimisht theksonte nevojën për “ungjillëzimin e ri”. Misioni edukues i Kishës duhet të çojë njeriun që të dalë nga ajo formë krishterimi e fosilizuar që e ka reduktuar Krishtin si një hero që përkujtohet me statujat dhe me ritet, dhe të kalojë në atë krishterim që me fe i thotë “po” lajmit të mirë dhe çlirues të Krishtit të ngjallur dhe të gjallë; me atë fe që është e themeluar mbi Fjalën e Hyjit, që na bashkon si familja e Krishtit që është Kisha, dhe që shprehet në kultin komunitar veçanërisht nëpërmjet sakramenteve.

Njeriu jeton dhe zhvillohet brenda një kulture. Në shumë vende misionare (veçanërisht në Afrikë dhe në Azi) Kisha mbetet e anashkaluar nëse nuk i përshtatet kulturës vendase (në liturgji, katekezë, etj). Vetë Kisha duhet të mishërohet në popullin, duke respektuar traditat dhe zakonet vendase (në veshje, kënge, art, gjuhë, stil jetese).

Në një botë të sunduar nga mjetet e komunikimit, ka shumë rrezik që Kisha të veçohet. Atëherë ndihet më shumë nevoja që Kisha të jetë e pranishme dhe aktive në kulturën bashkëkohore. Papa Pali  pohon se “ndërprerja e marrëdhënieve mes ungjillit dhe kulturës është pa dyshim tragjedia e epokës sonë” Ne nuk mund ta tkurrim Ungjillin në kulturë, dhe atëherë as duhet të identifikojmë Kishën me kulturën. Papa Pali ka folur qartë për këtë: “Ungjilli, e për rrjedhojë ungjillëzimi, sigurisht që nuk identifikohen me kulturën dhe janë të pavarur nga të gjitha kulturat”.

Megjithatë, pastaj vazhdon të theksojë se Kisha nuk mund të mbyllet në vetvete kinse është e “a-kulturuar”: “Mbretëria, që  shpall Ungjilli, jetohet nga njerëz që janë thellësisht të lidhur me një kulturë, dhe ndërtimi i Mbretërisë nuk mund të mos përfitojë nga elementet e kulturës dhe të kulturave njerëzore”. Prandaj: “Duhet të bëhen të gjitha përpjekjet e mundshme për një ungjillëzim bujar të kulturës, ose, më saktë, të kulturave. Ato duhet të ripërtërihen nëpërmjet takimit të tyre me Lajmin e mirë” (n. 20).

Por ungjillëzimi i kulturës nënkupton shumë gjëra. Do të përmend dy kushte kryesore. Së pari, se Kisha duhet të jetë familjare me kulturën e vendit dhe të kohës (pa u identifikuar domosdoshmërish me të). Dhe së dyti, se gjuha e ungjillëzimit duhet të jetë e kuptueshme dhe e pranueshme nga kjo kulturë. Dhe këtu duhet të pyesim: Kisha katolike në Shqipëri a është familjare me kulturën vendase bashkëkohore (sepse ka ndryshuar shumë gjatë këtyre njëzet viteve të fundit)? Dhe gjuha e Kishës për të ungjillëzuar a është në sintoni me gjuhën e kulturës së sotme?

Prandaj Pali ka theksuar nevojën që Kisha, në misionin e vet të ungjillëzimit, të jetë një Kishë e “inkulturuar” (edhe pse nuk përdor këtë fjalë). Dhe pas përhapjes së kësaj Nxitjeje Apostolike e mbi të gjitha pas Enciklikës Redemptoris Missio të vitit 1990 është folur shumë mbi inkulturimin: domethënien e tij, rëndësinë e tij, problemet e tij. Këtu e shoh të arsyeshme të risjell një pohim shumë të rëndësishëm të Gjon Palit të II në Enciklikën Redemptoris Missio n. 54: “Inkulturimi duhet të udhëhiqet nga dy parime: përputhshmëria me Ungjillin dhe komunioni (bashkimi) me Kishën universale”.

Një pikë tjetër që përmend Pali tregon si Kisha, nëpërmjet misionit ungjillëzues dhe profetik të saj, duhet të jetë tharm në shoqëri: “Kisha duhet të arrijë t’i prekë dhe pothuajse t’i përmbysë, me anë të fuqisë së ungjillit, kriteret e gjykimit, vlerat përcaktuese, pikat e interesit, vijat e mendimit, burimet frymëzuese dhe modelet e jetës së njerëzimit, që janë në kundërshtim me fjalën e Hyjit dhe me planin e shpëtimit” (n. 19). Domethënë, “ungjillëzimi” dhe “kultura” mbahen të dalluara, por Kisha, në saje të ungjillit dhe të shpalljes së tij, duhet të vendosë kritere të vërteta për parimet që duhet të udhëheqin jetën shoqërore të njeriut, duke shpallur vlera të denja për njeriun dhe duke propozuar modele autentike jetese.

PËRMBAJTJA E UNGJILLËZIMIT

Mesazhi qendror i ungjillit është personi i Jezu Krishtit, i cili na ka zbuluar Atin dhe Shpirtin Shenjt. Dhe bashkësia e të krishterëve të parë ka kërkuar prej apostujve që këta ta shpallin pikërisht këtë person të Krishtit. Thelbi i kerygmës ishte lajmi që Jezu Krishti, Biri i Hyjit dhe Zot, është bërë shpëtimtar nëpërmjet mundimeve, vdekjes, dhe ngjalljes së tij për ne. Shpallja e lajmit të mirë është shpallja e një historie: është historia e shpëtimit, e cila na prek edhe sot. Nuk është një shpallje e dogmave abstrakte. Prandaj Papa shkruan: “Ungjillëzimi do të përmbajë gjithmonë – si bazë, qendër dhe njëherësh kulm i dinamizmit të tij – edhe një shpallje të qartë se, në Jezu Krishtin, Birin e Hyjit të bërë njeri, të vdekur dhe të ngjallur, shpëtimi i është ofruar çdo njeriu, si dhuratë e hirit dhe e mëshirës së vetë Hyjit” (27).

Dhe që mos të mendojmë se ungjillëzimi përmban vetëm një doktrinë dogmatike, Papa vazhdon duke folur për aspekte më konkrete në jetën e besimtarëve, pra predikimin e shpresës; predikimin e dashurisë, e cila kërkon prej të krishterëve një farë heroizmi, sepse kjo dashuri ka kurajë të dhurohet, të falë dhe të shërbejë; “predikimin e misterit të së keqes dhe të kërkimit aktiv të së mirës”; si edhe predikimin “e kërkimit të vetë Hyjit me anë të lutjes, kryesisht asaj të adhurimit dhe të mirënjohjes” (n. 28). Dhe këtu vazhdon të theksojë nevojën që përvoja e Hyjit në lutje të bëhet në bashkim me Kishën, shenja e të cilit është pjesëmarrja në sakramentet.

Koncili Vatikani II ka thënë se “plani i gjithmbarshëm i Hyjit për shpëtimin e njerëzve nuk mund të zbatohet thjesht në fshehtësi, në mendjen e njerëzve” (Ad Gentes, n. 3). Dhe në Evangelii Nuntiandi Pali VI  tregon se si bashkimi i njeriut me Hyjin nëpër Krishtin duhet të pranojë një formë të dukshme, brenda Kishës; dhe “ky bashkim shprehet nëpërmjet realizimit të atyre shenjave të tjera të Krishtit, të gjallë dhe veprues në Kishë, që janë sakramentet”. Vazhdon duke thënë: “Të jetuarit e sakramenteve në një mënyrë të tillë, që e çon kremtimin e tyre në një plotësim të vërtetë, nuk do të thotë, siç do të pretendonte ndokush, që t’i vësh pengesë apo të pranosh një shmangie të ungjillit, përkundrazi, t’i japësh atij përkryerjen vet”. Dhe mbaron me këto fjalë: “Ungjillëzimi, në tërësinë e tij, përveçse në predikimin e një mesazhi, qëndron edhe në mbjelljen e Kishës, e cila nuk ekziston pa këtë frymëmarrje, që është jeta sakramentore, e cila arrin kulmin në eukaristi” (n. 28). Këto fjalë janë jehonë e asaj që, shumë shekuj më parë, ka theksuar shën Toma, d.m.th. se Kisha “është ndërtuar mbi fenë dhe mbi sakramentet” (Summa Theologiae III, q. 64, a. 2, ad 3um. Tekste të tjera si ky i gjejmë në shumë shkrime të shën Tomës).

Pali VI vazhdon duke thënë “jeta mbinatyrore e gjen shprehjen e saj të gjallë në shtatë sakramentet dhe në shkëlqimin e tyre të admirueshëm të hirit dhe të shenjtërisë”. Prandaj ungjillëzimi “e shpërndan të gjithë pasurinë e vet kur realizon lidhjen më intime e, më mirë ende, një ndër-komunikim të pandërprerë mes Fjalës dhe sakramenteve” (n. 47). Dhe përfundon: “Është një keqkuptim të kundërvihen, siç bëhet shpeshherë, ungjillëzimi dhe sakramentalizimi”. Ai pranon se një mënyrë se si ndonjëherë kremtohen sakramentet, pa mbështetjen e katekezës rreth këtyre sakramenteve dhe të një katekeze të përgjithshme, bën që këto të privohen nga një pjesë e efektshmërisë së tyre.

Në fakt, fatkeqësisht, kështu ka ndodhur shpeshherë në të kaluarën. Diku, Soren Kierkegaard kishte bërë këtë koment sarkastik: e gjithë ajo që nevojitet që të jesh i krishterë është pak ujë në pagëzim, pak oriz në martesë, dhe pak dhe në varrim. Duhet të pranojmë se shpeshherë kemi shumë ndjenja fetare pa ungjillëzim; ose pa kthimin e zemrës.

E dimë mirë sa shumë Reformatorë, veçanërisht Luteri, e kanë kritikuar Kishën Katolike sepse nuk i jepte Shkrimit të Shenjtë rëndësinë e duhur. Dhe, në shekullin e kaluar, shumë e ashpër ka qenë edhe kritika e teologut të madh protestant Karl Barth për mënyrën se si teologjia katolike e përkufizonte meshtarinë. Sepse, sipas Barthit, teologjia katolike e përkufizon këtë ministri sikur të ishte vetëm për administrimin e sakramenteve, pothuajse pa asnjë referim për shpalljen e Fjalës.

Sakramentet nënkuptojnë shpalljen e lajmit të mirë; dhe kjo shpallje, nga ana e saj, kërkon kremtimin e vet në mënyrë sakramentale. Prandaj Pali vlerëson nevojën e homelisë në kremtimin e sakramenteve: “Homelia e gjen vendin e vet, dhe nuk duhet të anashkalohet, në kremtimin e të gjitha sakramenteve” (n. 43).

Megjithatë më duket se Evangelii Nuntiandi flet relativisht pak për sakramentet. Si një nga arsyet për këtë fakt mund të përmendet ajo që u tha në Koncilin e Vatikanit II në Dekretin mbi Ministrinë dhe Jetën e Meshtarëve (Presbyterorum Ordinis n. 4): “Detyra kryesore e meshtarëve, si bashkëpunëtorë të ipeshkvijve, është t’ia shpallin të gjithëve ungjillin e Hyjit”

Por, sipas mendimit tim, arsyeja kryesore është se duhet t’i konsiderojmë sakramentet më shumë si vende të ungjillëzimit sesa si objekt ose përmbajtje të ungjillëzimit (loci evangelizationis më shumë sesa obiecta evangelizationis). Kështu konsideroheshin sakramentet në shkrimet e Etërve të Shenjtë. Këtu mjafton të kujtojmë, për shembull, Katekezën e shën Cirilit të Jeruzalemit, De Mysteriis e shën Ambrozit, dhe shumë shkrime të shën Agostinit. Për ata ishte shumë e qartë se objekti ose përmbajtja e ungjillëzimit është personi i Jezu Krishtit, Biri i Hyjit dhe Shpëtimtar. Sakramentet, në katekezën e Etërve të Shenjtë, janë kremtimet e takimit të njeriut me këtë person të Jezu Krishtit, i cili na bashkon me të nëpërmjet pagëzimit, na ushqen me korpin e vet në eukaristinë, na pajton me veten nëpërmjet rrëfimit, etj. Çdo kremtim i secilit të këtyre takimeve sakramentale me Krishtin është një çast, një rast, dhe një vend në të cilin shpallet Jezu Krishti; Jezusi që edhe sot i paraqitet njeriut. Kisha, duke kremtuar sakramentet, i bën të mundshme këto takime me Krishtin, si takime të dukshme, komunitare, dhe kultuale.

Është e vërtetë se, në mesjetë, këmbëngulja e tepruar mbi sakramentet ka errësuar këmbënguljen e duhur mbi shpalljen e Fjalës; gjithashtu është e vërtetë se Shkrimi i Shenjtë, për shumë shekuj, as që ishte i arritshëm për popullin në një gjuhë të kuptueshme nga ai. Përveç kësaj, sulmet e Reformatorëve mbi teologjinë katolike mbi sakramentet ka bërë që katekeza e ka zmadhuar këtë theksim. Mjafton të përmendim se në Katekizmin Romak, i botuar pas Koncilit të Trentos, pjesa që trajtonte sakramentet përbënte 37% të mbarë katekizmit (ndërsa në Katekizmin e Ri të Kishës Katolike kjo pjesë përben vetëm 23% të katekizmit).

Pa cenuar rëndësinë e sakramenteve, duhet të vërejmë rëndësinë jo më të vogël të Fjalës së Hyjit, pa të cilën as që është i mundshëm kremtimi i sakramenteve. Besimi i krishterë nuk është para së gjithash një besim ritualist (si janë shumë besime të tjera), por është një besim zbulimi, prandaj është i themeluar mbi Fjalën e Hyjit, mbi misterin e Hyjit i cili i është drejtuar njeriut dhe hyri në dialog me njeriun veçanërisht nëpërmjet Birit të vet Jezu Krishtit, që u bë njeri dhe shpëtimtar. Ritet e krishtera nuk janë thjesht rite, as janë thjesht kremtime kulti, por janë mbi të gjitha kremtimet e atij dialogu mes Hyjit dhe njeriut dhe të atij shpëtimi të kryer nga Jezu Krishti.

UNGJILLËZIMI DHE PROMOVIMI NJERËZOR

Pali VI thotë se “ungjillëzimi nuk do të ishte i plotë nëse nuk do të mbante parasysh thirrjen e ndërsjellë e të vazhdueshme mes Ungjillit dhe jetës konkrete, personale dhe shoqërore të njeriut” (29); dhe “ekzistojnë ndërlidhje të thella mes ungjillëzimit dhe përnxitjes njerëzore, d.m.th. zhvillimit dhe çlirimit” (31). Në Caritas in Veritate (n. 15) Papa Benedikti XVI citon këto dy tekste, dhe vazhdon: “Dëshmia e dashurisë së Krishtit nëpërmjet veprave të drejtësisë, paqes dhe zhvillimit bën pjesë në ungjillëzim”.

Papa përmend se me shumë këmbëngulje ipeshkvijtë, “sidomos ipeshkvijtë e Botës së Tretë, me një theks baritor” kanë folur për një shoqëri më të drejtë. Kanë folur për plagët si mungesën e bukës, sëmundjet kronike, analfabetizmin, përnxitjen ideologjike të varfërisë, padrejtësinë në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe veçanërisht në shkëmbimet tregtare, kolonializmin e ri ekonomik dhe kulturor. Janë fjalë profetike, sepse ndoshta zënë vend më shumë sot, në këtë botë të globalizuar, sesa dyzet vite më parë. Papa vazhdon të pohojë se Kisha “e ka detyrën që t’ua shpallë çlirimin miliona qenieve njerëzore ... e ka detyrën ta ndihmojë këtë çlirim të lindë ... E gjithë kjo nuk del jashtë ungjillëzimit” (n. 30).

Sinodi i kremtuar tri vite më përpara, d.m.th. në 1971, kishte si temë “Drejtësia në botë”. Në dokumentin e botuar në fund të Sinodit lexojmë: “Veprimi në emrin e drejtësisë dhe pjesëmarrja në transformimin e botës na duken si një dimension përbërës i predikimit të ungjillit, ose, me fjalë të tjera, i misionit të Kishës për shëlbimin e racës njerëzore dhe për çlirimin e saj nga çdo situatë shtypëse” (n. 6).

Evangelii Nuntiandi paraqet lidhjen mes ungjillëzimin dhe përparimit njerëzor si të themeluar mbi tri parime: antropologjik, teologjik dhe biblik. Në rendin antropologjik, “sepse njeriu që duhet ungjillëzuar nuk është diçka abstrakte, por një person i kushtëzuar prej çështjeve shoqërore dhe ekonomike”; në rendin teologjik, “sepse nuk mund të shkëputet plani i krijimit nga ai i shëlbimit, që arrin deri në situatat shumë konkrete të luftës kundër padrejtësisë dhe vendosjes së drejtësisë”; dhe në rendin biblik, sepse nuk ka dashuri ndaj Hyjit pa dashuri ndaj të afërmit, as ka dashuri pa drejtësi të vërtetë (n. 31).

Prandaj çlirimi nuk i përket vetëm rendit trupor, material, por është edhe angazhim shpirtëror dhe fetar (n. 32). Çlirimi përfshin njeriun në tërësinë e tij dhe është i rrënjosur në një antropologji realiste (n. 33). Në këtë mënyrë Papa shmang dy tendenca ekstreme. E para është ajo që kufizon misionin e Kishës vetëm për dimensionin shpirtëror; ndërsa e dyta e tkurr misionin e Kishës thjesht për dimensionin shoqëror, ekonomik, politik. Është edhe mirë të kuptojmë se çlirimi socio-ekonomik nuk çon automatikisht drejt më shumë hapësire për Ungjillin; madje shohim se në fakt vende më të përparuar ekonomikisht janë njëkohësisht vende më të mbyllura për Zotin. Hyji, besimi, praktika fetare nuk janë objekte konsumimi, prandaj nuk gjejnë vend në një shoqëri konsumiste.

Por Papa e ndjeu të nevojshme të prononcohet kundër dhunës: “Kisha nuk mund ta pranojë dhunën”. Dhe flet në mënyrë praktike kur thotë se “dhuna sjell gjithmonë dhunë dhe prodhon në mënyrë të pashmangshme forma të reja të shtypjes dhe të skllavërisë më të rënda se ato që ajo pretendonte të çlironte” (n. 37) – që na kujtojnë fjalët e Jezusit drejtuar Pjetrit: “Të gjithë ata që kapen për shpatë, prej shpatës edhe do të vdesin”.

Këtu besoj se është mirë t’ju kujtoj se kjo Nxitje Apostolike është shkruar në kohën kur po përhapeshin teologjia politike dhe teologjia e revolucionit, të zhvilluara, në perëndim nga pikëpamja teoretike, nga Harvey Cox, Johannes Baptist Metz dhe Jurgen Moltmann. Disa ndjekës të këtyre teologjive kanë shkuar në ekstrem, duke mbrojtur dhunën në favor të një revolucioni kundër padrejtësisë. Megjithatë mendoj se dokumenti flet për teologjinë e çlirimit në mënyrë shumë më pozitive sesa në dy dekadat e fundit të shekullit të njëzet (edhe pse pa përdorur fjalët “teologia e çlirimit”). Dhe në numrin që vijon (n. 38, një numër shumë interesant ku flitet për rolin e Kishës në procesin e çlirimit) i jep një fizionomi të krishterë procesit të çlirimit, duke thënë: “Çlirimi që shpall dhe përgatit ungjillëzimi është ai që vetë Krishti shpesh ia ka shpallur dhe ia ka dhuruar njeriut me anë të flisë së tij”.

Çlirimi i vërtetë, thotë Papa Pali, “lidhet me ungjillëzim, i cili synon fitimin e strukturave që sigurojnë mbrojtjen e lirive njerëzore” (n. 39). Por mos të harrojmë se strukturat ungjillore dallohen rrënjësisht nga strukturat e ideologjive politike. Duhet të kujtojmë se ideologjitë mund t’i ndryshojnë strukturat, por është vetëm besimi që mund t’i ndryshojë zemrat. Një shoqëri e re, më e denjë për njeriun, nuk mund të sigurohet vetëm me ndryshimin e strukturave, por po, mund të ndërtohet me ndryshimin e zemrave.

Menjëherë pas rënies së komunizmit Francis Fukuyama shkroi një ese me titull The End of History. Në këtë shkrim kishte parashikuar një periudhë më të qetë në historinë njerëzore, në saje të rënies së ideologjive. Por nuk kaloi shumë kohë kur ai vetë vuri re se kishte gabuar. Pluralizmi solli me vete jo më shumë tolerancë, por përkundrazi forma të reja racizmi, intolerance, fondamentalizmi, antisemitizmi. Jo shumë larg nga ne kemi parë lufta të tmerrshme në Ballkan si edhe në republikat e ish-Bashkimit Sovjetik. Prandaj pas pak kohe Fukuyama u detyrua të shkruajë një libër tjetër, Trust, në të cilin foli për “virtytet shoqërore dhe krijimin e mirëqenies”.

RRUGËT E UNGJILLËZIMIT

Ndër mjetet që përdor Kisha për ungjillëzim në vend të parë Papa përmend dëshminë e jetës. Këtu lexojmë ato fjalë të bukura që janë cituar dhe kemi dëgjuar shumë herë: “Njeriu bashkëkohor dëgjon me më shumë endje dëshmitarët sesa mësuesit; ose nëse i dëgjon, e bën për faktin sepse janë dëshmitarë” (N. 41). Kapitulli i fundit i kësaj Nxitjeje ka si titull “Shpirti i Ungjillëzimit”. Në këtë kapitull Papa përsëri flet për rëndësinë që ungjillëzuesi të jetë së pari dëshmitar dhe bën këtë qasje: “Shenjat e kohërave ... gjithmonë na pyesin: Me të vërtetë besoni në atë që shpallni? A e jetoni atë që e besoni? Dëshmia e jetës është bërë më shumë se kurrë një kusht thelbësor për efektshmërinë e thellë të predikimit. Për këtë arsye, ja ku jemi përgjegjës, deri në një farë pike, për suksesin e Ungjillit që shpallim”. Vërtetë, janë fjalë që tregojnë qartë përgjegjësinë tonë të madhe!

Pastaj flet për forma të tjera ungjillëzimi, dhe në vend të parë për predikimin. Kuptohet se në veçanti këtu flet për homelinë (n. 43). E dimë me sa shumë theks Papa Françesku ka folur për homelinë në Evangelii Gaudium. Udhëzimi i të rriturve sot kufizohet për homelinë e së dielës, dhe kjo na detyron të përgatitemi sa më mirë që homelia të jetë me të vërtetë një komunikim i një lajmi të mirë për njeriun e sotëm.

Vijon një paragraf për katekezë. Në fakt, Sinodi i pasues (në 1977) kishte si temë katekezën. Papa Pali VI ende ishte gjallë, por vdiq pas disa muajsh, dhe Nxitjen Apostolike mbi Katekezën (Catechesi Tradendae) u botua nga Papa Gjon Pali II. Megjithatë tashmë Evangelii Nuntiandi kishte dhënë, shkurtimisht, disa kritere që duhej të mbahen parasysh në krijimin e teksteve të përshtatshme për katekizëm: “t’i përshtaten moshës, kulturës, aftësisë së njerëzve...” D.m.th. edhe këto tekste duhet të jenë inkulturuar. Uroj të arrijë dita kur të kemi në dorë tekste jo më të përkthyer nga italishtja, por të shkruar në shqip nga shqiptarët për shqiptarët.

Natyrisht, Nxitja nuk mungon të flasë gjithashtu për mjetet e komunikimit, të cilat mund të bëhen një vegël shumë e dobishme për përhapjen e Ungjillit. Gjatë Sinodit shumë ipeshkvij folën në mënyrë kritike dhe negative për mjetet e komunikimit. Një ndërhyrje shumë e vlefshme erdhi nga eprori i përgjithshëm i Jezuitëve, Pedro Arrupe. Sigurisht, mjetet e komunikimit janë shumë efektive për të formuar opinionin publik dhe Kisha duhet të bëjë çmos që këto mjete të formojnë një opinion publik të mirë dhe objektiv, dhe të bashkëpunojë me ata që kanë përgjegjësi në këtë fushë, që me sinqeritet dhe mendje të hapur, duke përdorur më shumë këto vegla, të përhapë informacion dhe të pranojë kritikë.

Është e vërtetë se kriteret që përdorin mjetet e komunikimit për të vlerësuar lajmet që duan t’i komunikojnë popullit (që kanë news valur) janë krejtësisht në kundërshtim me kriteret Ungjillore. Atyre u interesojnë lajmet polemike, konfliktuale. Kur gazetat në shumë vende u interesuan për Enciklikën Veritatis Splendor, nuk ishte sepse u interesuan për doktrinën e Kishës, por për të treguar mendjengushtësinë e Kishës që dënonte seksin paramartesor, abortin, martesat mes homoseksualëve. U interesojnë lajmet për njerëzit popullorë. Kur Princi Charles u martua me Camillën, ky lajm tërhoqi vëmendjen e mjeteve të komunikimit jo sepse kjo martesë ishte kremtuar pa pompozitet, por vetëm sepse ishte Princi Charles. U interesojnë lajmet skandaloze, që shkaktojnë habi dhe zemërim në njerëzit. Mjafton të përmend sa shumë publicitet u dha lajmeve për rastet e pedofilisë nga ana e meshtarëve, pikërisht sepse ishte një lajm skandaloz.

Kështu nuk habitemi kur, në faqen e parë të gazetës Irish Times, po në Irlandën e shenjtërve, shohim një fotografi të madhe të Kardinalit Brady me titull me shkronja shumë të mëdha: Who is going to free us from this awful Cardinal? – sepse, sipas gazetës, nuk i kishte marrë masat e duhura kundër një prifti pedofil. Dhe nuk gabojmë nëse në të gjitha këto vërejmë hipokrizinë e shoqërisë së sotme që skandalizohet nga çdo mëkat i madh ose i vogël i një prifti dhe nuk skandalizohet për shembull nga milionat e viktimave të pafajshëm të prindërve të divorcuar, ose të aborteve. Ndonjëherë kjo shoqëri e sheh lëmishten në syrin tonë por nuk e sheh traun në syrin e vet. Megjithatë kjo na kujton përgjegjësinë e madhe që kemi ne, veçanërisht meshtarët e rregulltarët, mos të bëhemi shkak skandali.

Papa përmend gjithashtu kontaktin personal, edhe pse në fakt kjo pikë nuk ishte diskutuar në Sinod. Papa jep shembullin e Krishtit, në dialog personal me Nikodemin, Zakeun, gruan Samaritane, Simonin farise. Kështu i komunikohet një personi përvoja personale e fesë. Ky kontakt kryhet veçanërisht në sakramentin e rrëfimit dhe në vizitat tek familjet. Mënyra anonime dhe tjetërsimi i jetës së sotme e bën më të domosdoshëm këtë kontakt personal. Dhe nëpërmjet këtij kontakti personal ndjenja e përkatësisë (sense of belonging) i besimtarëve. Personalisht kjo është një nga arsyet pse disa besimtarët tanë na kanë braktisur për t’u bashkuar me sektet.

Ndër mjetet për ungjillëzimin Papa përmend edhe përshpirtërinë popullore. “Nëse është e orientuar mirë, mbi të gjitha përmes një pedagogjie ungjillëzimi, përshpirtëria popullore është e pasur me vlera. Ajo shfaq një etje për Hyjin, që vetëm të thjeshtët dhe të varfrit mund ta njohin” (n. 48). Evangelii Gaudium flet edhe më shumë për përshpirtërinë popullore. Kam përshtypje se ndoshta shumë prej nesh meshtarëve dhe rregulltarëve jemi tepër negativë në mënyrën e vlerësimit të besimit popullor. Mos të harrojmë se kanë qenë praktikat fetare popullore që në këtë vend e kanë ruajtur besimin e katolikëve tanë gjatë regjimit komunist. Detyra jonë është që të edukojmë në fe nëpërmjet besimit popullor si ka theksuar Nxitja Evangelii Nuntiandi. Dhe le të kujtojmë rastin e asaj gruaje që vendosi ta prekte petkun e Jezusit që të shërohej. Jezusi nuk e ka qortuar, por vetëm i tha: “Feja jote të ka shpëtuar". Ne kemi nevojë për signum, por të edukojmë popullin duke i treguar se signatum është më i rëndësishëm sesa signum. Le ta përdorë signum derisa nëpërmjet signum të arrihet në significatum.

RREGULLTARËT

Duke qenë se ka shumë rregulltarë dhe rregulltare të pranishëm për këtë asamble, më lejoni të mbaroj këtë ligjëratë me një fjalë mbi rolin ungjillëzues e jetës së kushtuar. Si Evangelii Nuntiandi (n. 69) ashtu edhe Jeta e Shuguruar kanë folur mbi rolin e pashoq që kanë rregulltarët në ministrinë e ungjillëzimit. Natyrisht që të dy dokumentet këmbëngulin mbi rolin e tyre të veçantë në ungjillëzimin nëpërmjet dëshmisë së tyre. Kushtet ungjillore e bëjnë jetën e kushtuar një sakrament të transcendencës së Mbretërisë së qiellit; jeta në bashkësi bëhet një kishë në miniaturë që modelin e saj e gjen në atë bashkësi e përshkruar në Veprat e Apostujve, ku të gjithë ishin  një zemër e vetme dhe  një shpirt i vetëm. Besoj se ka të drejtë Johannes Baptist Metz kur, në librin e tij Shërbëtorët e Zotit, thotë se jeta rregulltare duhet të shërbejë si terapi elektroshok për mbarë Kishën.

Por roli i rregulltarë në ungjillëzim shkon përtej ndihmesës si dëshmitarë. Themeluesit e instituteve rregulltare ishin ungjillëzues të mëdhenj; dhe misionarët e mëdhenj të të gjitha kohërave në historinë e Kishës ishin rregulltarë e rregulltare. Themeluesit e instituteve të jetës së kushtuar i kujtojnë bijtë dhe bijat e tyre se duhet të jenë ungjillëzues profetikë. Vetë themeluesit kanë qenë shumë të ndjeshëm ndaj shenjave të kohërave, dhe kanë pasur guxim të kundërshtojnë tendencat që pengonin misionin e Kishës dhe përparimin e popullit. Kemi nevojë për themelues si Maria de Matias, që e hipur mbi një mushkë, shkonte nga një fshat në një fshat tjetër për ta shpallur ungjillin; ose si Maddalena di Canossa, që e vetëdijshme për nevojë për edukimin e vajzave, hapi shkollat për edukimin e tyre; ose si Nënë Tereza, që shkonte në barakat e Kalkutës sepse shikonte fytyrën e Krishtit në ato skelete të gjalla të veshur me lëkurë.

Duhet të vlerësojmë punën e shumë meshtarëve, dioqezanë ose rregulltarë, punën e shumë motrave, që me shumë angazhim dhe dashuri sakrifikojnë kohën dhe tekat e dalin “për t’u shpallur ungjillin të varfërve, për t’u shpallur robërve lirinë, për t’u kthyer të verbërve shikimin, për të çliruar të shtypurit, dhe për të shpallur vitin e hirit të Zotit”.

Më lejoni të citoj edhe një fjalë nga Evangelii Nuntiandi: “Si Ungjillëzuese, Kisha fillon me ungjillëzimin e vetvetes” (n. 15). Ne nuk mund të ungjillëzojmë si duhet, as mund të jemi të denjë të quhemi ungjillëzues, nëse njëkohësisht nuk lejojmë të ungjillëzohemi nga Fjala e së Vërtetës.

Kanë kaluar dyzet vjet pas botimit të këtij dokumenti. Janë dyzet vite që kanë parë shumë ndryshime në jetën e shoqërisë, e cila po ecën me një hap shumë të shpejtë. Koncili Vatikani i II dhe Sinodi mbi Ungjillëzimin në Botën e Sotme ishin një ngjarje shumë e rëndësishme në jetën e Kishës në gjysmën e dytë të shekullit njëzet. Pa dyshim, nuk ishin fjala e fundit e Kishës për Kishën. Një Kishë e gjallë është një Kishë që edhe vetë, si shoqëria në përgjithësi, duhet ta vazhdojë ecjen e vet. Por është e nevojshme që, nganjëherë, të ndalemi për të reflektuar mbi ngjarjet e rëndësishme për Kishën, në të cilat Shpirti Shenjt ka vepruar në mënyrë të veçantë dhe e ka ndriçuar dhe udhëhequr Kishën në drejtime të reja.

Megjithatë duhet edhe t’ju tregoj se ndër të gjitha dokumentet e Kishës pas Koncilit, Evangelii Nuntiandi është dokumenti më i cituar në dokumentet e Selisë së Shenjtë dhe në ato të Këshillit të Konferencave Ipeshkvore Evropiane (CCEE) është nxitja që është botuar si fryti i Sinodit të Ipeshkvinjve, që ishte takuar një vit më parë, dhe që pati si temë: “Ungjillëzimi në Botën e Sotme”. Pra a kishte nevojë të bëhej një sinod tjetër mbi “ungjillëzimin e ri”?

Në vitin 1979 CELAM ka përdorur fjalinë: “Ungjillëzimi i Amerikës Latine”. Pas katër muajsh Gjon Pali II (me CCEE) foli për “ungjillëzimin e kontinentit evropian”. Më vonë ka përdorur fjalën “ungjillëzimi i ri” ose edhe “ri-ungjillëzim”, që ai vetë e ka përkufizuar: “një formë e re ungjillëzimi”, që është e re në aftësinë për të ri-formuluar mesazhin e shpëtimit për njeriun bashkëkohor.

Por si mund të riformulohet? Duke përdorur fjalor bashkëkohor? (p.sh. një fjalë tjetër në vend të “substancë”)? ose duke përdorur mjetet bashkëkohore të komunikimit? Por këtë nuk e kishte shprehur Evangelii Nuntiandi?

Evangelii Gaudium përdor më shumë se njëqind herë fjalën “ungjillëzim”, por vetëm dhjetë herë shprehjen “ungjillëzim i ri”, dhe në asnjë nga këto raste nuk jep një përkufizim të kësaj terminologjie. Në diskutimet dhe ndërhyrjet e bëra gjatë sinodit dhe nga vetë Nxitja Apostolike Evangelii Gaudium besoj se mund të themi se “ungjillëzimi i ri” do të thotë thjesht “ri-ungjillëzim”. Por tërë shpirti i Nxitjes Apostolike sugjeron që “ungjillëzimi i ri” do të thotë: shpallja e Ungjillit si lajm i mirë, me gëzim, me shpresë, e prandaj duhet të shpallet me entuziazëm. Vetë Papa Françesku, në këtë Nxitje, pohon: “Sa do të doja të gjeja fjalët e duhura për të nxitur një fushatë ungjillëzimi më të zellshme, më të gëzueshme, bujare, të guximshme dhe plot dashuri të pakufishme dhe joshje të parezistueshme!” (n. 261).7u7