Առաջին բանը որ մարդը հասկցաւ, ա'յն է թէ ի'նքը
չէ զինք շրջապատող աշխարհին գոյութեան եւ օրէնքներուն հեղինակը: Ու այա իր մէջ կ'արթննայ
այն զգացումը թէ իրմէ դուրս եւ իրմէ զօրաւոր «Ուրիշ» մը կայ: Իրմէ զատ գոյութիւն ունեցող
այս «Ուրիշ»ը կը կառավարէ իր բնական աշխարհը եւ իր կեանքը: Ո՞վ է այդ «Ուրիշ»ը: Բոլոր
ժողովուրդ-ները նոյն եզրակացութեան յանգեցան թէ «Ուրիշ» մը կայ եւ թէ իրենց ամէն ինչը
կախում ունէր անկէ: Ամէն ազգ պատկերացուց այդ «Ուրիշ»ը իր զարգացումին չափով ու իրարմէ
տարբեր ձեւերով: Ի՞նչ եղաւ մարդոց առաջին հակազդեցութիւնը այս «Ուրիշ»ին դիմաց: Մարդիկ
նախ եւ առաջ վախցա'ն անկէ..., վախցան որ չըլլայ թէ այդ «Ուրիշ»ը իրենց հետ թշնամանար
ու վնաս հասցնէր: Ուստի ուզեցին սիրաշահիլ այդ «Ուրիշ»ը եւ այա' անոնք յաջորդաբար անոր
զոհեր մատուցին, տաճարներ կանգնեցին եւ անոր երկրպագութիւն ըրին: Մին` այս «Ուրիշ»ը
արեւի մէջ տեսաւ ու արեւը պաշտեց, միւսը լուսինը, միւսը կրակը: Ու այսպէս` նախամարդը
իր ուժերուն ձգուած` չկրցաւ ճշմարիտ Աստուածը ճանչնալ` որուն հետեւանքով ծագում առին
աշխարհիս տարբեր պաշտամունքներն ու կրօնները: Կրօնական այս զգացումին ծագումը բացատրելու
համար` ընկերաբանները զանազան տեսութիւններ մշակեցին: Ահա այս տեսութիւններէն մի քանիսը:
Բնապաշտութիւն
(Naturisme)
Գերման ընկերաբան Մաքս Միւլլէր, որ համեմատակն կրօնագիտութեան
հայրը ճանչցուած է, կ’ըսէ թէ կրօնին իսկսկան սահմանունը տալու համար` աւելի հեշտ է զայն
նկարագրել քան թէ բացատրել:Ան կը հաստատէ թէ ամէն կրօնի առաջին յատկա-նիշերէն է “Անսահմանի
մը հանդէպ հաւատքը”: Անսահման կը նշանակէ մարդուն ուժերէն վեր գոյութիւն մը: Նախամարդը
Անսահմանի մը գոյութիւնը կանուխէն ճանչցած եւ ընդունած էր: Նախամարդը դարեր առաջ նկատելէ
ետք թէ այս Անսահմա-նին պատճառը ինքը չէ, եզրակացուց թէ ըլլալու է “Ուրիշ” մը որ այս
բոլորին սկզբնապատճառն է, որուն ենթարկուած է ամէն ինչ: Ըստ բնապաշտութեան, նախամարդը
այս “Ուրիշ” ին տուաւ բազմատեսակ անուններ, զայն կոչեց Շանթ, Գետ, Ծով, Կրակ: Ապա երկրորդ
հանգրուանին, մախամարդը աւելի վեր բարձրանալով այս տեսանելի երեւոյթներէն` Անտեսանելին
կոչեց Պատճառ, Արարիչ, Պահապան, Տէր: Արդի զարգացած մարդը եւս իր հերթին` իր կատարելագործած
գիտութենէն մղուած, դարձեալ հանդիպեցաւ Անսահմանին առեղծուածին: Ասիկա է կրօնական
գիտակցումին ծագումը, ըստ բնապաշտ դպրոցին: