Dialog chrześcijańsko-żydowski (odc. 233): Jan Paweł II zatroskany o Ziemię Świętą i dialog w pierwszym roku nowego tysiąclecia

W uroczystość Objawienia Pańskiego 2001 r., dokładnie 13 lat temu, Papież zakończył obchody Wielkiego Jubileuszu, zamykając Drzwi Święte w bazylice watykańskiej. W podpisanym i ogłoszonym tego dnia liście apostolskim Novo millennio ineunte – „Na początku nowego tysiąclecia” wytyczył dalszy program duszpasterskiej odnowy Kościoła w trzecim tysiącleciu, wychodząc od Osoby Chrystusa i Jego nauczania, przypomnianych w Roku Świętym. Swoistego „duchowego bilansu” tego czasu łaski Jan Paweł II dokonał już dwa tygodnie wcześniej, 21 grudnia 2000 r., na przedświątecznym spotkaniu z kardynałami i pracownikami Kurii Rzymskiej. Przypomniał też wtedy swą jubileuszową pielgrzymkę do Ziemi Świętej:

„Nie sposób zapomnieć wzruszenia tamtych marcowych dni, w których dane mi było iść śladami najważniejszych wydarzeń z ziemskiego życia Jezusa, od narodzin w Betlejem po śmierć na Golgocie. Było to prawdziwe «zanurzenie» w tajemnicy Chrystusa. Zarazem jednak była to sposobność do spotkania nie tylko ze społecznością chrześcijańską, ale także żydowską i muzułmańską. Okazując tym wspólnotom szacunek, który one w pełni odwzajemniały, mogłem zaznać przedsmaku owej radości – odblasku radości samego Boga – jakiej wszyscy doświadczą, gdy ta ziemia tak bardzo święta i niestety tak bardzo udręczona odnajdzie wreszcie pokój”.

1 stycznia rozpoczął się rok 2001 – pierwszy w nowym tysiącleciu. W obchodzony wówczas 34. Światowy Dzień Pokoju Papież pamiętał szczególnie o Ziemi Świętej, gdzie był kilka miesięcy wcześniej. Z misją reprezentowania go w tym dniu wysłał tam przewodniczącego Komitetu Wielkiego Jubileuszu, kard. Rogera Etchegaraya.

„W tym szczególnym dniu nie możemy zapomnieć o Ziemi Świętej, gdzie dwa tysiące lat temu aniołowie obwieścili: «Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania» (Łk 2, 14). W tym roku, pragnąc być jeszcze bliższy żyjącym tam ludziom, poprosiłem ks. kard. Rogera Etchegaraya, by przewodniczył w tych świętych miejscach jako mój przedstawiciel obchodom Światowego Dnia Pokoju. Równocześnie przekaże on władzom izraelskim i palestyńskim moje orędzie z wezwaniem do dalszego dialogu, aby doprowadzić do tak upragnionego pokoju, który jest podstawowym fundamentem owocnego współistnienia wszystkich ludów ziemi”.

W wydanym 6 stycznia 2001 r. liście apostolskim Novo millennio ineunte Jan Paweł II pisze, że sam osobiście obchodził „swój” Jubileusz „na drogach Ziemi Świętej”. Odbył najpierw 23 lutego 2000 r. duchową wędrówkę śladami Abrahama do Ur chaldejskiego podczas liturgii Słowa w watykańskiej Auli Pawła VI, a zaraz potem „prawdziwą pielgrzymkę szlakiem wyznaczonym przez historię zbawienia”.

„Z radością stanąłem na Górze Synaj, w scenerii, która towarzyszyła przekazaniu daru Dekalogu i zawarciu pierwszego Przymierza – napisał Jan Paweł II. – Miesiąc później na nowo wyruszyłem w drogę, aby zatrzymać się na Górze Nebo, a następnie udać się do miejsc, które uświęcił swą obecnością Odkupiciel. W tamtych miejscach, nadal bardzo niespokojnych i także w ostatnim okresie boleśnie dotkniętych przemocą, spotkałem się z niezwykłą gościnnością nie tylko ze strony synów Kościoła, ale także społeczności izraelskiej i palestyńskiej. Przejmującym przeżyciem była też dla mnie modlitwa przy Ścianie Płaczu oraz wizyta w Mauzoleum Yad Vashem, które jest wstrząsającym pomnikiem ofiar nazistowskich obozów zagłady. Pielgrzymka ta była doświadczeniem braterstwa i pokoju, które chętnie wspominam jako jeden z najpiękniejszych owoców jubileuszowych obchodów. Odtwarzając w myśli klimat tamtych dni, pragnę wyrazić z serca płynące życzenie, aby jak najszybciej znaleziono sprawiedliwe rozwiązanie problemów nadal nękających te święte miejsca, równie drogie Żydom, chrześcijanom i muzułmanom (n. 13).

Niepokój i nadzieję związane z sytuacją w Ziemi Świętej, które można odczuć w pojubileuszowym liście apostolskim Novo millennio ineunte, Papież wyraził jeszcze dobitniej, spotykając się 13 stycznia 2001 r. z korpusem dyplomatycznym akredytowanym przy Watykanie. Mówił wtedy o świetle, które towarzyszyło narodzinom Jezusa i które „nadal rozjaśnia każdą ludzką noc”.

„To światło wskazuje też kierunek wszystkim, którzy w naszych czasach w Betlejem i w Jerozolimie przemierzają mozolnie drogi pokoju – mówił Jan Paweł II. – W tej części świata, która przyjęła objawienie się Boga ludziom, nikomu nie wolno pogodzić się z sytuacją, w której walki na ulicach stają się zjawiskiem normalnym, z niesprawiedliwością trwającą od lat, z pogardą dla prawa międzynarodowego i z lekceważeniem miejsc świętych oraz potrzeb wspólnot chrześcijańskich. Izraelczycy i Palestyńczycy nie mogą planować przyszłości inaczej, jak tylko razem, a każda ze stron winna szanować prawa i tradycje drugiej strony. Najwyższy czas powrócić do zasad praworządności międzynarodowej: zakazu zdobywania terytoriów przemocą, prawa narodów do samostanowienia, respektowania rezolucji Organizacji Narodów Zjednoczonych i konwencji genewskich, by wymienić tylko najważniejsze. W przeciwnym wypadku można się obawiać wszystkiego: od nierozważnych inicjatyw jednostronnych po eksplozję przemocy, którą trudno będzie opanować”.

Podczas podróży apostolskiej na Ukrainę Jan Paweł II spotkał się 24 czerwca 2001 r. w Kijowie z przedstawicielami Wszechukraińskiej Rady Kościołów i Organizacji Religijnych. Przypomniał, że obecność wyznawców innych religii jest typowa dla Ukrainy, która „ze względu na swe szczególne położenie” stanowi „naturalny pomost między Wschodem i Zachodem”, jak też „między narodami zamieszkującymi ją wspólnie od stuleci”, a różniącymi się także wyznawaną wiarą.

„Chciałbym wspomnieć tu o licznej obecności Żydów, którzy stanowią wspólnotę mocno zakorzenioną w ukraińskim społeczeństwie i kulturze – powiedział Jan Paweł II. – Także oni zaznawali niesprawiedliwości i prześladowań za to, że dochowywali wierności religii swoich ojców. Któż mógłby zapomnieć o ogromnej daninie krwi, jaką złożyli oni fanatycznej ideologii, głoszącej wyższość jednej rasy nad innymi? Właśnie tutaj, koło Kijowa, w miejscowości Babi Jar, w czasie nazistowskiej okupacji przez kilka dni zamordowano bardzo wielu ludzi, w tym ponad 100 tys. Żydów. Była to jedna z najstraszliwszych zbrodni pośród wielu innych, jakie zapisała, niestety, historia minionego stulecia. Pamięć o tym epizodzie śmiercionośnego szaleństwa niech będzie zbawienną przestrogą dla wszystkich. Do jakich okrucieństw zdolny jest człowiek, gdy ulegnie złudzeniu, że może się obejść bez Boga!”.

Najboleśniejszą datą pierwszego roku nowego tysiąclecia był 11 września. Doszło wtedy do ataków terrorystycznych w Nowym Jorku i Waszyngtonie. Dwa dni później, 13 września, Papież przyjął nowego ambasadora USA przy Watykanie, Jamesa Nicholsona. Nawiązując do tych strasznych wydarzeń, nie pominął stale go niepokojącej sytuacji bliskowschodniej:

„W tym kontekście nie mogę chociażby nie wspomnieć pośród tak wielu trudnych sytuacji na świecie tragicznej przemocy, która wciąż trwa na Bliskim Wschodzie i poważnie zagraża procesowi pokojowemu rozpoczętemu w Madrycie. Także dzięki udziałowi Stanów Zjednoczonych rokowania te wzbudziły wielką nadzieję w sercach wszystkich, dla których Ziemia Święta jest jedynym w swoim rodzaju miejscem spotkania i wspólnej modlitwy narodów. Jestem pewny, że pański kraj bez wahania będzie wspierał realistyczny dialog, który pozwoli zainteresowanym stronom zapewnić sobie bezpieczeństwo, sprawiedliwość i pokój w duchu pełnego poszanowania praw człowieka i prawa międzynarodowego”.

Do tragedii 11 września Jan Paweł II nawiązał też potem przed niedzielną modlitwą Anioł Pański 30 września 2001 r. Wskazał na zobowiązania, jakie mają w kontekście tej tragedii wyznawcy religii monoteistycznych:

„Powinniśmy pamiętać, że Żydzi, chrześcijanie i muzułmanie czczą Jedynego Boga. Dlatego te trzy religie są powołane do jedności i pokoju. Niech Bóg zrządzi, by wierni Kościoła znaleźli się wśród tych, którzy ze szczególnym zaangażowaniem dążą do sprawiedliwości, odrzucają przemoc i budują pokój!”.

Jednak w ostatnich miesiącach pierwszego roku trzeciego tysiąclecia papieskie apele o pokój w Ziemi Świętej trzeba było nieustannie ponawiać. 21 października 2001 r. przed modlitwą Anioł Pański Papież musiał zareagować na atak wojsk izraelskich przeciw trzem chrześcijańskim miastom Palestyny, w tym Betlejem.

„Nie brak, niestety, obecnie groźnych sytuacji, które budzą lęk całej ludzkości – powiedział Jan Paweł II. – Z głębokim smutkiem przyjmuję bolesne i niepokojące wiadomości, które docierają z Betlejem, jak również z miast Beit Jala i Beit Sachour. Wojna i śmierć dotarły nawet na plac przed bazyliką Narodzenia Pańskiego. W imię Boga raz jeszcze powtarzam: przemoc jest dla wszystkich jedynie drogą śmierci i zniszczenia, obrażającą świętość Boga i godność człowieka. Rodziny, które padły ofiarą przemocy, zapewniam o mojej bliskości w cierpieniu, modlitwie i nadziei. Dane jest im żyć na ziemi, która jest święta dla Żydów, chrześcijan i muzułmanów. Wszyscy powinni zabiegać o to, by stała się nareszcie ziemią pokoju i braterstwa”.

Pod wpływem międzynarodowych nacisków Izrael wycofał wprawdzie swych żołnierzy z Betlejem i Beit Jala, ale inne terytoria palestyńskie były nadal okupowane i napięcie się utrzymywało. Po audiencji środowej 5 grudnia 2001 r. Jan Paweł II znowu apelował:

„Muszę powiedzieć, że z głębokim smutkiem przyjmuję wiadomości o nowych ofiarach absurdalnej przemocy i rozlewie krwi w regionie bliskowschodnim. Z bólem serca raz jeszcze powtarzam, że przemoc nigdy nie rozwiązuje konfliktów, lecz jedynie potęguje ich dramatyczne konsekwencje. Zwracam się ponownie z naglącym apelem do wspólnoty międzynarodowej, aby z coraz większą determinacją i odwagą pomagała Izraelczykom i Palestyńczykom przerwać ten bezsensowny łańcuch śmierci. Oby niezwłocznie zostały podjęte na nowo rokowania, by można wreszcie osiągnąć tak bardzo upragniony pokój”.

W opublikowanym trzy dni później, 8 grudnia 2001 r., orędziu na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2002 r. Papież nawiązał wprost do Ziemi Świętej i ciągnącego się od ponad pół wieku konfliktu arabsko-izraelskiego. Wezwał, by „ciągłe uciekanie się do aktów terrorystycznych lub wojennych” ustąpiło miejsca negocjacjom. Żydów i Palestyńczyków, których nazwał „umiłowanymi narodami”, zachęcił do „twórczej zgody”. Wskazał na szczególną odpowiedzialność, jaką mają na tym polu zwierzchnicy religijni.

„Trzeba stworzyć konkretną płaszczyznę dialogu i współpracy ekumenicznej oraz międzyreligijnej, aby religie podejmowały tak pilnie potrzebną służbę na rzecz pokoju między narodami – napisał Jan Paweł II. – Jestem w szczególności przekonany, że żydowscy, chrześcijańscy i muzułmańscy przywódcy religijni powinni rozpocząć od publicznego potępienia terroryzmu i odmówić osobom, które w nim uczestniczą, jakiejkolwiek formy usprawiedliwienia religijnego czy moralnego”.

Na 13 grudnia 2001 r. Jan Paweł II zwołał do Watykanu spotkanie na temat „Przyszłości chrześcijan w Ziemi Świętej”. Wzięli w nim udział tamtejsi biskupi, a także przedstawiciele innych episkopatów i samej Stolicy Apostolskiej.

„Niestety, spotykamy się w momencie, którego nie waham się nazwać «dramatycznym», tak dla mieszkańców tych drogich nam regionów, jak i dla naszych braci w wierze – mówił do zebranych Jan Paweł II. – Są oni bowiem, jak się wydaje, przytłoczeni ciężarem dwóch różnych ekstremizmów, które niezależnie od swoich źródeł oszpecają oblicze Ziemi Świętej. Z okazji rozpoczęcia Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 patriarchowie i zwierzchnicy Wspólnot chrześcijańskich w Ziemi Świętej skierowali do swoich wiernych i do chrześcijan całego świata przesłanie wiary, nadziei i miłości, przesłanie duchowe z betlejemskiej groty, wzywające odważnie i zdecydowanie wszystkich mieszkańców Ziemi Świętej i całego świata, by żyli w sprawiedliwości i pokoju. Jak bardzo byśmy chcieli, aby to przesłanie zostało wysłuchane i zrealizowane! Jak bardzo byśmy chcieli, aby nie trzeba go powtarzać nigdy więcej. Jak bardzo byśmy chcieli, aby nasi bracia Żydzi i muzułmanie zjednoczyli się z nami w jednym solidarnym przymierzu miłości, by udało się przywrócić Ziemi Świętej jej prawdziwe oblicze «skrzyżowania dróg pokoju» i «ziemi pokoju»”.

ak/ rv