Што значыць верыць? Значэнне розуму ў веры

Падчас папярэдняга радыёспаткання мы ўзгадалі пра тое, што яшчэ старажытныя айцы Касцёла адзначалі важныя элементы рэлігійнасці чалавека: розум, волю, пачуцці і здольнасць да звышнатуральных перажыванняў. Сёння мы пастараемся больш падрабязна затрымацца на ролі розуму ў нашай веры. Паразважаем над тым, якім дарам з’яўляецца для нас інтэлект. Адначасова пастараемся заўважыць, якую небяспеку крые ў сабе перабольшванне або недаацэньванне розуму.


Пытанне аб ролі рацыянальнасці ў веры непакоіла хрысціянскіх мысліцеляў напрацягу ўсёй гісторыі Касцёла. Гэтае пытанне хвалявала апостала Паўла, пра што чытаем у яго Пасланнях у Новым Запавеце. Над роляй розуму разважалі шматлікія айцы старажытнасці, такія як св. Ірыней, Тэртуліян ці св. Аўгустын. Цэлая плеяда сярэднявечных тэолагаў прысвячала свае найбольш знакамітыя творы праблематыцы рацыянальнай веры. Сярод іх асабліва важныя постаці – гэта св. Тамаш Аквінскі, св. Анзельм, св. Альберт. І ў нашыя часы гэтая праблема застаецца не менш хвалюючай і актуальнай. Доказам гэтага з’яўляецца энцыкліка“Fides et ratio” бласлаўлёнага Папы Яна Паўла II, выдадзеная ў 1998 г. Гэтая тэма часта парушаецца ў шматлікіх выступленнях Cвятога Айца Бенедыкта XVI.


Пераглядаючы разнастайныя дакументы Касцёла на тэму ролі розуму ў веры ў першую чаргу звяртае на сябе ўвагу важная думка, якую выказаў у свой час бласлаўлёны Ян Павел II. Папа заўважыў, што ўся еўрапейская і ўвогуле хрысціянская культура пабудаваныя на падмурку гармоніі паміж верай і розумам. Чалавек па сваёй прыродзе з’яўляецца адмысловым шукальнікам праўды і дабра. Ён спаўняецца шляхам рэалізацыі гэтых каштоўнасцяў. Іх адкрыццё і здзяйсненне адбываецца праз асвечаную Божым Аб’яўленнем веру, жыццёвы досвед і рэфлексію розуму. Гарманічнае і збалансаванае ўзаемадзеянне гэтых элементаў стварае непаўторнасць як асабістага жыццёвага шляху чалавека, так і гісторыі культуры ў цэлым.


Неабходнасць гармоніі паміж верай і розумам найбольш выразна відаць у сітуацыях, калі чалавек зацыкліваецца толькі на адным і адкідвае усё іншае. Так засяроджанасць толькі на веры нараджае небяспечны фідэізм, а апірышча на розуме – крайні рацыяналізм. Фідэіст імкнецца адкінуць і разумнасць, і вопыт, ператвараючы сляпую веру ў адзіную крыніцу пазнання. У сваю чаргу рацыяналіст – адкідвае Аб’яўленне, звышнатуральнасць, жыццёвы вопыт, разглядаючы розум як адзіны і дастатковы фундамент для кантакту з рэчаіснасцю. Як першая, так і другая крайнасць прыводзіць да абмежавання пазнаўчых здольнасцей чалавека і заўсёды заканчваецца абсурдам, канфліктам паміж выдуманай тэорыяй і няўмольнай рэальнасцю.


Назіранне за адносінамі паміж верай і розумам з гістарычнага пункту гледжання, адкрывае дзве цікавыя тэндэнцыі. Першая з іх скіраваная на тое, каб замяніць веру нейкімі таямнічымі ведамі, якія могуць пазнаць толькі выбраныя асобы. Другая тэндэнцыя ідзе ў кірунку “вычышчэння” Божага Аб’яўлення ад усяго, што не можа зразумець сучасны чалавек. Гэтыя, на першы погляд зусім розныя тыпы рэлігійнасці, аб’ядноўвае адна фундаментальная памылка: перабольшванне ролі інтэлекту ў адносінах з Богам.


Схільнасць падмяняць веру нейкімі таямнічымі ведамі была характэрная для людзей ва ўсе часы. У хрысціянскай старажытнасці гэта вылівалася ў разнастайныя секты гностыкаў. Яны лічылі, што чалавек збаўляецца праз пазнанне нейкай таямнічай інфармацыі. Здаецца, не трэба тлумачыць, якое шырокае поле для маніпуляцый адкрывае засланенне ўсяго таямніцай, табу, або “ведамі для выбраных”. У наш час таксама існуе шмат спекуляцый на тым, што нібыта Касцёл хавае нейкія таямнічыя веды, праўду. Пастаянна з’яўляюцца нейкія асобы, якія гатовыя падзяліцца таямнічымі ведамі, альтэрнатыўнымі адкрыццю Бібліі і навучанню Касцёла. Увесь час ідзе гульня на на натуральнай схільнасці чалавека адкрываць праўду, нешта пазнаваць. Калі католік не працуе над сваёй верай, то гэты вакуум заўсёды будуць запоўніць шматлікія “спецыялісты” ад альтэрнатыўных праўд і нібыта таямнічых і збаўчых ведаў.


Яшчэ большую небяспеку нясе ў сабе другая тэндэнцыя – селекцыя праўдаў веры паводле прынцыпа: “прызнаю тое, што магу сабе растлумачыць”. Яна характэрная для асобаў, якія імкнуцца з дапамогай уласных інтэлектуальных намаганняў растлумачыць веру па-свойму. А калі гэта не ўдаецца, то рэлігія або яе некаторыя ісціны проста адкідваюцца. І ўсё гэта робіцца ў імя нібыта “разумнага” выяснення веры.


Касцёл напрацягу ўсёй сваёй гісторыі імкнецца дапамагчы чалавеку пазбегнуць нездаровых крайнасцяў адносна ролі розуму ў веры. У энцыкліцы “Fides et ratio” Ян Павел II пісаў, што не можа быць супрацьстаўлення веры і розуму, бо яны імкнуцца адкрыць праўду. А праўда ёсць толькі адна, як адна рэчаіснасць. Таму вера і розум заўсёды павінны ісці разам, успамагаць асобу і пашыраць яе пазнаўчыя гарызонты. Пры гэтым узаемадзеянне з Божай ласкай дае людзям магчымасць не адрывацца ад рэальнасці ў сваіх інтэлектуальных пошуках, але адкрываць дабро і прыгажосць праўды пра Бога, чалавека і ўвесь сусвет.

Кс. Андрэй Рылка