Хрысціянства і літаратура. Дж.Р.Толкін (IV)

У фокусе нашай увагі, таксама як і некалькі папярэдніх перадачаў, ангельскі пісменнік Дж.Р.Р.Толкін. У мінулай перадачы мы пачалі гартаць яго найбольш вядомы твор «Уладар пярсцёнкаў». Я звярнуў вашую ўвагу на асаблівасці гераізму ў творчасці Толкіна. Гераізм у «Валадару пярсцёнкаў» з'яўляецца гераізмам даступным не толькі «вялікім і моцным», але тасама не ў меншай ступені «малым і пакорным». Гэта сапраўдны хрысціянскі гераізм.

Фрода, галоўны герой твора, вырашае ўзяць на сябе місію збавіць свет ад катастрофы, калі толькі зможа, хоць адначасова ён свёдомы таго (і прызнае гэта з пакорай), што зусім не падыходзіць для гэтага задання. Што ж (ці хто) дапамагае яму выйсці з гэтай Вандроўкі пераможцам?

Хто варты смерці?

Напачатку «Валадара пярсцёнкаў» знаходзіцца, на першы погляд, малапрыкметны дыялог паміж Фрода і ягоным сябрам Гэндальфам. Аднак гэты дыялог напэўна з'яўляецца самым важным ва ўсім творы, бо менавіта ён вырашае тое, якім будзе далейшы сюжэт твора і яго заканчэнне.

У гэтым дыялогу Гэндальф пераконвае Фрода пра неабходнасць міласэрнасці ў дачыненні да Глыкса (у найбольш вядомым расійскім перакладзе – Голума). Фрода шчыра шкадуе, што Більба ў свой час не забіў нягодніка, калі была такая магчымасць. Аднак Гэндальф досыць сувора перапыняе яго:

«Шкада, кажаш? Менавіта шкадаванне й спыніла ягоную руку. Шкадаваньне й міласэрнасьць. Ён ня стаў забіваць, таму што мог абысціся без забойства. І быў добра ўзнагароджаны. Менавіта таму пярсцёнак і пашкодзіў у такой малой ступені. Бо на пачатку былі шкадаванне й міласэрнасць» (Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Зьвяз Пярсьцёнка, с. 62).

Фрода аднак гэта не пераконвае. Ён далей спрачаецца з Гэндальфам і заўважае, што Глыкс «ня варты жыцьця!». На гэта Гэндальф адказвае:

«Ня варты жыцьця? Магчыма, так. Сапраўды, шмат з тых, хто цяпер жыве, жыцьця ня вартыя. А колькі з тых, каго пазбавілі жыцьця, былі вартыя жыць? Можаш ты вярнуць ім жыцьцё? Калі не – не сьпяшайся прысуджаць да сьмерці. Бо нават і наймудрэйшым ня дадзена прадбачыць, як усё ўрэшце паверне» (Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Зьвяз Пярсьцёнка, с. 62-63).

Шаноўныя сябры, мне не хочацца быць банальным, але ці ж не падаецца вам, што словы літаратурнага героя могуць быць выдатным аргументам у дыскусіях пра смяротнае пакаранне? Аўтар знаёмы са смерцю не паводле апавяданняў, але з уласнага жыцця (у чым мы пераканаліся ў папярэдніх перадачах) укладае ў вусны свайго персанажа філасоўскае, экзэстэнцыяльнае пытанне пра тое, хто варты смерці, а хто не.

«Можаш ты вярнуць ім жыцьцё?» - гэтае рытарычнае пытанне вымушае нас прызнаць, што гэта не мы з'яўляемся ўладарамі і распарадчыкамі жыцця, а таму не можам быць мы і распарадчыкамі смерці.

Літасць – нетрывіяльная зброя

«Бо нават і наймудрэйшым ня дадзена прадбачыць, як усё ўрэшце паверне» - так сказаў Гэндальф і Фрода яму паверыў. Далейшая гісторыя Фрода падсоўвае яму іспыт на тое, як ён засвоіў урок дадзены яму Гэндальфам.

Менавіта шляхі Фрода і Глыкса зноў крыжуюцца. Глыкс хоча забіць Фрода і яго сябра Сэма ды забраць Пярсцёнак, аднак сам апыняецца ў іх руках. І тут ужо сам Фрода становіцца перад выбарам: быць міласэрным ці быць у бяспецы (што натуральна азначала забойства Глыкса).

У гэты момант адбываецца «анамнэзіс», прыгаданне ўласна таго непрыкметнага дыялогу з Гэндальфам, пра тое што ніхто не можа распараджацца смерцю, і Фрода шкадуе Глыкса ды пакідае яму жыццё. Сябры звязваюць яго ды вядуць за сабою на вяроўцы, бо адпусціць яго азначае ізноў апынуцца ў смяротнай небяспецы. Але і цягнуць з сабою Глыкса таксама смяротна небяспечна... Сам Толкін у адным з сваіх лістоў гаворыць пра гэта так: «Праявіць да яго «міласэрнасць», устрымацца ад забойства яго было шаленствам ці таксама актам містычнай веры ў канчатковую вартасць міласэрнасці і велікадушнасці, нават калі ў святле часу тое было катастрафічным» (Listy, c.351).

Гэтая рызыка, як бачна з перспектывы ўсяго твора, аказваецца адзіным правільным рашэннем, і дзякуючы яму стаецца ўратаваная ўся місія Вандроўкі. А сталася гэта так. На Гары Выраку, стоячы над яе полымем, Фрода канчаткова стаецца вязнем Пярсцёнка: «Я прыйшоў! Але зараз – вось, я вырашаю не ўчыняць таго, дзеля чаго я прыйшоў. Не, гэтага я не зраблю. Пярсцёнак мой!» (Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Вяртаньне караля, с.215).

І вось у гэты момант Глыкс кідаецца на Фрода, адгрызае яму палец з Пярсцёнкам і, не ўтрымаўшыся, звальваецца ў прорву. Лёс (які мы, хрысціяне, ў рэчаіснасці называем Провідам) выкарыстоўвае Глыкса для завяршэння місіі Вандроўкі. Фрода так падсумоўвае гэтае здарэнне звяртаючыся да Сэма:

«Ці памятаеш ты Гэндальфа: «Глыксавае апошняе слова – добрае ці не – тут яшчэ не сказанае»? Калі б ня ён, я ня здолеў бы знішчыць пярсьцёнак. І вандроўка нашая сталася б дарэмнаю ў самым яе горкім канцы. Дык даруйма яму!» (Дж.Р.Р.Толкін, Уладар пярсьцёнкаў: Вяртаньне караля, с.217).

На гэтым, так моцна павучальным моманце, дазвольце мне скончыць нашую перадачу. Хачу толькі прыгадаць, што трывае Вялікі Пост, а гэта той час, калі і мы можам стацца героямі. Дастаткова толькі праявіць адрабіну літасці да тых, хто як нам здаецца гэтага не варты. Жадаю вам, сябры, сапраўднай перамогі і... добрага вам чытання!

a. Андрэй Буйніч