“Abetarja e Zymit” një dorëshkrim i lashtë me shumë vlerë
“Abetarja e Zymit” në dorëshkrim, gjetur në Prizren më 20 maj 1900 e dhuruar
prof. Luigj Shala, e që ruhet në arkivin shtetëror të Shqipërisë në Tiranë, është
botuar ditën e Pashkëve të këtij viti nga Kisha famullitare e të ‘Ngjiturit të Zojës
së Bekuar në Qiell’ e fshatit Zym, rrethit të Prizrenit, nën kujdesin e famullitarit
dom Ndue Ballabanit e gazetarit Frrok Kristaj. “Abetarja e Zymit” është
një vepër e rëndësishme për gjuhën e letërsinë shqipe, një dëshmi e kultivimit dhe
e përforcimit të identitetit e të orientimit të udhës drejt një të ardhme sa më të
mirë të mundshme për popullin e trojet shqiptare, në mënyrë të veçantë kur kemi parasysh
rrethanat tejet të rënda të periudhës kur, sipas gjasave, është shkruar 'Abetarja
e Zymit', ajo e sundimit otoman në trevat shqiptare. Kjo vepër pra, që lidhet me një
të kaluar tejet të vështirë të popullit shqiptar, paraqet një interes të veçantë për
gjuhën shqipe, ka 80 faqe të përmasave të zakonshme, por mungojnë faqet e para, këndej
nuk dihet autori, ka një shënimin me dorë, Zym, 20 maj 1900. Në vijim po radhisim
disa artikujt shkruar mbi 'Abetaren e Zymit' në media
Abetarja
e Zymit të Hasit – 110 vite Histori! (20 maj
1900-2010) Frrok Kristaj Historia e abetareve te shqiptarët da ton
qysh nga viti 1844, atëherë kur Naum Veqilharxhi e kishte botuar “Ëvetarin shqip…”.
Që atëherë e deri më sot janë shtypur më se 150 abetare në trevat shqiptare dhe jashtë
tyre. Ririndja Kombetare: Abetaret tona qenë armë nga më të fuqishmet dhe nga
më të efektshmet për të shkëputur arsimin tonë nga varësia e shkollave të huaja. Me
përmbajtjen e tyre ato ndikuan fuqishëm në edukimin e brezave të tërë me ndjenjat
më të larta atdhetare. Por abetaret do t’i kishin shtigjet të zëna, në qoftë se nuk
do të ishin mbrojtur me armë nga luftëtarët shqiptarë. Nga kjo del se abetaren shqipe
e ruajti pushka. Pushka i jepte forcë abetares – abetarja i jepte krismë pushkës.
Shumica e autorëve të abetareve shqipe qenë pedagogë e luftëtarë, shkencëtarë, veprimtarë
të Lëvizjes Kombëtare dhe organizatorë të arsimit. Një pjesë e tyre ranë dëshmorë
për idealet që kishin për çlirim kombëtar, për të mbijetuarit e gjuhës shqipe. Ata
me dijet e përvojën e tyre krijuan një traditë, vunë themelet në disa metoda të lexim-shkrimit
të gjuhës sonë, duke krijuar në brezni të tëra kënaqësinë e përvetësimit të shprehive
të leximit dhe të shkrimit të gjuhës amtare, duke vënë në duart e qindramijëra të
fëmijëve shqiptarë, si në Shkodër, Tiranë, Korçë, Vlorë, në Zym të Hasit, Prizren,
Prishtinë, Çamëri, Dibër, Shkup, Manastir e Kumanovë, në Hot, Grudë, Ulqin e Tivar,
në Preshevë, Bujanovc, por edhe jashtë viseve etenike shqiptare, si në Bukuresht,
Sofje, Stamboll, Athinë, Napoli, Bruksel, Paris, Worçester, Kajro, Aleksandri, e gjetiu. Gjatë
historisë Abetarja shqipe u vu në listat e zeza të botimeve të ndaluara. Ajo u luftua
nga pushtuesit, nga injorantët, fanatikët, antishqiptarët e kështu me radhë. Por prapëseprapë
ky libër i mësimit të gjuhës shqipe mbijetoi. Për të mbajtur gjallë e të freskët abetaren
shqipe u derdhë mund, djersë e intelekt nga penat më të fuqishme të kohës, si N. Veqilharxhi,
K. Kristoforidhi, D. Boriçi, S. Frashëri, J. Vreto, K. Hoxhi, P. Vasa, A. Kullurioti,
L. Gurakuqi, P. Qiriazi, N. Lako, S. Shuteriqi, A. Xhuvani, N. Paluca, Th. Papapano,
J. Minga, M. Logoreci, G. Beltoja, L. Skendo, L. Lumezi etj. e deri më të rinjtë si
Q. Guranjaku, K. Xhumari, Q. Batalli, M. Gjevori, Gj. Gjokaj, Xh. Gega etj. Abetarja
e Zymit: Sipas Shefik Osmanit, del se në Arkivin Qendror të Republikës së Shqipërisë
(Kolekcioni i fondit personal i Jakut të Tushit Mark Krajës, alias Jak Specit, Dosja
numër 163, ekziston “ABETARJA E ZYMIT, 20 maj 1900”, që ka 80 faqe, por që i mungojnë
kopertinat). Supozohet se kjo Abetare është litografuar (shtypur) pikërisht në Zym
dhe se autor i saj mendohet të ketë qenë Lazër Lumezi (në këtë Abetare në vend të
fjalës mësues përdorët fjala shkollar, që është shumë e përafërt me atë se Lazër Lumezi
ishte autor, pasi që ai njihej edhe si Lazër – shkollari), përkatësisht Mati Logoreci
apo Dedë Pasi. Abetarja e Zymit nuk e ka të shënuar emrin e autorit apo shtëpinë
botuese, që mund të jetë edhe ajo se në atë kohë tekstet e tilla në gjuhën shqipe
ishin të ndaluara, ndaj për t’iu shmangur ndjekjeve të pushtuesit dhe ndjekjeve kishtare
të sllavëve apo grekëve, shpesh autorët vinin sigla të ndryshme ose pranonin të mbetnin
anonimë, se ata ishin të kënaqur se ia arrinin qëllimit të caktuar. Në kohën para
dhe pas përdorimit të kësaj Abetare në Zym kishin shërbyer në detyrën e mësuesit në
radhë të parë meshtarët: Shtjefën Krasniqi, Pjetër Battisti, Pjetër Pecolli (zymjanë),
Franë Koliqi, pastaj mendohet se në Zym të ketë qenë mësues edhe Lazër Lumezi, po
ashtu nga Hasi. Përndyshe, Abetarja e Zymit është e hartuar me alfabetin e Stambollit,
pra me një gjuhë të vështirë e të vjetër të veriorëve dhe se alfabeti i saj nuk është
gjithaq praktik për mësimin e gjuhës shqipe. Megjithatë, ky alfabet në këtë Abetare
ka 33 shkronja dhe se shkronja Ë nuk përfaqësohet fare, pastaj për Q përdorët C, si
dhe përdorët vetëm një Q (pra edhe për Ç), përkatësisht një GJ (edhe për XH) – gami
për xhami, që në pjesët veriore të viseve shqiptare, edhe ashtu pak apo aspak në të
shqiptuar e të folur nuk hetohen dy tinguj për këto shkronja, e kështu me radhë. Sido
që të jetë, Abetarja e Zymit i ruan vlerat e saj historiko-arsimore e gjuhësore, për
rolin që luajti në Zym, përkatësisht në rajonin e Hasit, për shkrimin e leximin e
gjuhës shqipe, sepse ajo i ka vlerat e veta pedagogjike e historike. Ajo paraqet
një dëshmi të qartë për zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe në kushtet e pushtimit
osman në periudhën pas Lidhjes së Prizrenit e në prag të Pavarësisë së Shqipërisë,
si dhe për frymën patriotike që kishte procesi mësimor dhe tekstet e përgatitura nga
kuadrot vendore, e sidomos ata që njëherësh ishin meshtarë, por që edhe e mbanin gjallë
shkollën dhe gjuhën shqipe në Zym të Hasit të Thatë dhe më gjerë. ***** Një
abetare e rrallë më shumë se 100-vjeçare
Nga: Prof. dr. TOMOR
OSMANI Botimi i trashëgimisë kulturore ka vlerë të veçantë për historinë e
kulturës dhe të arsimit tonë kombëtar. Këto vepra që lidhen me një të kaluare të largët,
pak ose aspak të njohur, paraqesin interes për atë fushë dijeje që i përkasin. Vite
më parë prof.dr. Shefik Osmani na bëri të njohur përmes një artikulli të botuar, më
31 mars 1982 në gazetën “Mësuesi”, me titull “Abetarja e Zymit”, se në Arkivin
e Shtetit ruhet një abetare e vjetër e shaptilografuar. Autori jep për herë të parë
të dhëna për këtë abetare, e cila kishte 80 faqe të përmasave të zakonshme, pa autorësi,
por vetëm me shënimin me dorë, Zym, 20 maj 1900. Gjithashtu ndalet në përshkrimin
dhe vlerat e kësaj vepre. Kjo abetare, me kalimin e viteve, tërhoqi vëmendjen edhe
të studiuesve të tjerë dhe të mësuesve, duke botuar shkrime ose duke referuar në konferenca
shkencore si në Zagreb (2008), Prishtinë (2010), Zym (2010) etj. Kjo vepër zgjoi
edhe interesin e Famullisë së të Ngriturit të Shën Mërisë në Qiell Zym- Has,
e cila pak ditë më parë, bëri një botim luksi anastatik të kësaj vepre me titull “Abetarja
e Zymit” (20 maj 1900), Zym – Has, 2013.. Fundi i shekullit XIX dhe shekulli
XX do të karakterizohen nga përpjekjet e patriotëve shqiptarë për lëvrimin e gjuhës
shqipe. Në rrethanat e sundimit osman kjo abetare ka vlerë, si një ndër abetaret e
para të shqipes në Kosovë. Në këtë periudhë ishte e domosdoshme hartimi i ndonjë teksti
mësimor, e në radhë të parë i abetareve, kur popujt e tjerë të Ballkanit këtë problem
e kishin zgjidhur kohë më parë, si grekët, rumunët, bullgarët dhe serbët. E çeli këtë
udhë për shqipen Naum Veqilharxhi, duke botuar, më 1844 dhe 1845 Ëvetarin, që luajti
një rol të rëndësishëm për mësimin e gjuhës shqipe dhe u vazhdua me abetare të tjera
të hartuara nga Konstandin Kristoforidhi, Daut Boriçi, Shoqërisë e Stambollit ( 1879)
etj., si dhe u botuan disa gramatika për gjuhën dhe në gjuhën shqipe. Gjithashtu,
më 1879 ishte miratuar alfabeti i Stambollit, ai i shoqërisë Bashkimi”, më 1899 dhe
në Veri vazhdonte të përdorej alfabeti i autorëve të vjetër. Në këto rrethana kulturore
u botua edhe abetarja e Zymit. Ky ribotim i kësaj vepre hapet me një shkrim
të Don Ndue Ballabanit “Abetarja, mrekullia e shtatë e Zymit”, ku shënohen shtatë
mrekullitë kulturore të kësaj zone, duke përmendur autorët më me emër që kanë dalë
ose kanë shërbyer në Zym. Abetarja e Zymit prej 80 faqesh, fillon me shkronjën
i dhe u të vogël, por në krye të faqes me alfabetin që është zbatuar në vepër është
shënuar me dorë, Zym, 20 Mâj 1900, Prizren. Kjo faqe dhe disa faqe të tjera kanë edhe
vulën e Bibliotekës Kombëtare, Tiranë. Nga faqja 22, që autori e konsideron si
pjesë të dytë, ka përsëritur edhe njëherë alfabetin, por tashme duke paraqitur, përveç
shkronjave të dorës të vogla dhe të mëdha, edhe shkronjat e shtypit. Në vazhdim jepen
fjali të ndryshme me vlerë njohëse ose edukative. Në faqen 75 shënon përdorimin e
apostrofit për shkronjat N, M, C, S, Sc, ndërsa në f. 78 ka dhënë numrat nga 1-10
edhe me fjalë. Në vazhdim në f.79-80 është paraqitur pasqyra e alfabetit e përdorur
në abetare, praktikë për çdo botim kur nuk ishte i miratuar alfabeti i përbashkët
i shqipes. Duke qenë se ky ishte një abetar, ishte e detyruar të ndiqej tradita e
botimeve të kësaj natyre, pasi qëllimi ishte të mësonte shkrim-leximin e shkronjave
të gjuhës sonë. Në faqen 81, shkruar me shkrim dore dhe me alfabetin e sotëm ka këtë
shënim: Alfabeti i litografuem i Jak Specit ia fali Lumos prof. Luigj Shala që e gjet
në Prizrend me 20 maj 1900. Një faqe me pas ka përsëri një shënim tjetër: M’a fali
Z.Luvixh Shala (alias Bogdani) profesor i didaktikës në Institutin Femnor. E ka përdorur
vetë në Prizren. Alfabeti i vjetrë i thanë ay i Jak Specit. 5.Janvier 1935. Në
fund botuesi ka përfshirë një shkrim të Frrok Kristaj “Abetarja e Zymit dhe abeceja
shqipe”, si dhe jepet një listë bibliografike prej 20 titujsh. Abetarja ka një
strukturë të tillë: Përveç shkronjave, siç e theksuam më sipër, jepen fjalë të
ndara në rrokje, ushtrime duke përdorur fjalë të plota, në disa raste edhe fjali me
ose pa lidhje kuptimore njëra me tjetrën, por më shumë me vlerë edukative ose fjalë
të urta, si: Djali i mir e nderon prinden; kush do shum, jet pa kurgja; zoti vonon,
por nuk harron; mos rri kot, por puno; bora asht e bardh; shkollari mson fmit; Zefi
asht nji fmi i paster.Kmishen edhe petkat e tjera i ma dlir. Ftyren e lan per dit.
Gjith shtati i ban drit prej paqllekut…, T’mendoj shum-pak t’flas; T’baj mir, t’bahem
i urt; Uku e ndrron qymen por vesin jo; Fol pak e mir; I lumi aj qi punon. Autori
i abetares në shumë pak raste jep edhe shembuj fjalish të përbëra: Perpara se me e
fillue nji pun a mir me menduem pak. Siç e kanë vërejtur edhe ata studiues që kanë
shkruar për këtë abetar, disa nga këta shembuj kanë jo vetëm karakter njohës, praktik
dhe edukativ,por edhe patriotik, si: Niri e do vendin ku ka le; Un jam shqyptar e
flas shqyp. Shqypnija asht e dashtuna, atdheja e jon. Në këtë botim janë paraqitur
edhe pak tekste të shkurtra që ilustrojnë shkronjën e dhënë. Në abetaren e Zymit
ndeshim edhe disa emra gjeografikë, si Afrikë, Evropë, Shkup dhe Prizren e Zym, por
edhe Shkoder, Bun dhe Drin. Autori nuk është shtrirë më tej në gjeografinë e vendit
përmes shembujve që ka dhënë, ku qëllimi nuk ka qenë të evidentojë emra gjeografikë,
por ka shënuar ato emra që mendojmë se nxënësit i kanë njohur. Ky mund të jetë edhe
një argument se autori i saj mund të jetë nga ato zona. Dukuritë gjuhësore Po
ndalemi në disa dukuri gjuhësore të abetares, me karakter fonetik. Rreth sistemit
shkrimor. Ndonëse po ta marrim të mirëqenë botimin e kësaj abetareje në vitin 1900,
atëherë dihet se në atë kohë qarkullonte alfabeti i Stambollit, i cili nga fundi i
shekullit XIX kishte filluar tatëpjeta e tij dhe nuk arriti të bëhej alfabeti kombëtar
i shqipes. Ai u përdor vetëm në Shqipërinë e Jugut dhe nuk pati shtrirje në Veri,
ku filloi të përhapej alfabeti i shoqërisë “Bashkimi”, i krijuar në vitin 1899, si
dhe vazhdonte të përdorej alfabeti i autorëve të vjetër, kryesisht në veri, pa përjashtuar
edhe alfabete të tjera të përdorura në atë kohë e të zbatuara në revista dhe gazeta,
si ai i “Albanisë”(1897-1909) i Faik Konicës, i së përkohshmes “Shqipëria” (1897-1899)
që dilte në Bukuresht etj. Në këtë pështjellim të shkrimit të shqipes, shumë nga ata
që kanë shkruar për këtë abetar, nuk kanë arritur të përcaktojnë përfundimisht se
kujt i përket ai sistem shkrimor. Mendoj se alfabeti i abetares së Zymit të
çon në gjurmët e alfabetit të Pjetër Bogdanit. Një dukuri e tillë besoj se lidhet
jo thjesht në ngjashmërinë e shkronjave, që është një fakt real, por edhe nga vendlindja
e Pjetër Bogdanit që ishte nga Hasi i Prizrenit dhe nga qëndrimi i tij në Prishtinë
për 15 vjet ku këtu gjeti edhe vdekjen. Gjithashtu alfabeti i Bogdanit pati jehonë
tek pasardhësit që e zbatuan me ndryshime të parëndësishme, si “Kuvendi i Arbënit”(1706),
Gramatika e Da Leçes (1716), Doktrina kristiane (1743) e Gj. N. Kazazit dhe në fillim
të krijimtarisë në përkthimet dhe në ndonjë krijim origjinal edhe te Ndre Mjeda. Dhe
nuk ka sesi që, kushdo që të jetë autori kësaj abetareje, të mos jetë ndikuar nga
sistemi shkrimor i P. Bogdanit, duke përmendur edhe ata zymjanë, si Sh. Gjeçovi etj,
që ishin rritur me veprën e tij. Abetarja e Zymit ka 32 shkronja, si dhe dyfishon
bashkëtingëlloren n për nd (32 + 1),siç e kanë përgjithësisht autorët gegë të shek.XIX
dhe së fundi alfabeti i shoqërisë “Bashkimi”, por, që në sistemin alfabetik të shqipes
nuk përfshihet. Po ç’risi kemi në sistemim shkrimor të abetares së Zymit me atë
të autorëve të vjetër. Nëse alfabeti i Buzukut kishte pesë shkronja të veçanta, pasardhësit
i reduktuan në tri. Sistemi fonologjik i shqipes erdhi gjithnjë duke u plotësuar dhe
u pakësuan variantet e shkronjave, si dhe u dallua grafikisht zanorja ë, fillimisht
nga L. Matrënga dhe më pas nga Pjetër Bogdani që përdori një e me theks (è). Autorët
e vjetër u mbështetën në alfabetin latin-italian, dukuri që e ndeshim edhe te abetarja
e Zymit. Bogdani përdori tri shkronja të veçanta për dh-th, y dhe z, si dhe dyshkronja
greke për ll dhe k. Edhe në abetaren e Zymit kemi tri shkronja të posaçme për dh (th),
(Kjo shkronjë tek të gjithë autorët e vjetër është e stilizuar, e tillë paraqitet
edhe në këtë abetar), y (Te abetarja e Zymit është një 8 e mbyllur, por kur është
e dorës ka edhe një vijë në kokë dhe një poshtë për t’u lidhur me shkronjat e tjera),
z, si dhe një shkronjë greke për ll. Nuk dallohet grafikisht zanoren ë, e cila ose
nuk pasqyrohet ose shënohet me e, si dhe me një grafemë paraqet dy tinguj-fonema,
si c për ç dhe q, g për gj dhe xh, z për c dhe x. Ka tre dyshkronjësha: gh për g,
gn për nj, si dhe dyfishon grafemën e posaçme dh për th. Ne në abetar ndeshim në një
fjalë të vetme edhe oe: voe (f.34) dhe përsëri në një fjalë grafemën nj si në alfabetin
e sotëm njeri (f.68). THEKSI Nuk e dimë shkallën e kulturës së autorit, por
vihen re përpjekje, megjithatë shumë modeste, për të qenë sa me koherent në të shkruar,
me sa më pak luhatje, ndonëse ata kanë qenë të paevitueshme. Fjalët e theksuara
në fund të fjalës nuk paraqiten me theksin e mprehtë, por me një vijë sipër, ashtu
kur duam të shënojmë një zanore të gjatë, si: Liri, besni, gegni, i ri, gji, u, por
edhe për të shënuar një zanore të gjatë: pik, pul, detar, niri, shpis etj. Theksi
hundor. Në abetare është përdorur mjaft dendur theksi hundor, gjithnjë para bashkëtingëlloreve
hundore, si: lîni, lîqêni, qêni, çûni, dâm, âsht, grûni, plûm, hûnda, s?. Siç shihet,
të gjitha zanoret, me përjashtim të ë-së paraqiten edhe të hundorizuara. Togjet
zanore. Përgjithësisht paraqiten të reduktuara, duke pasqyruar shqipen e shkruar të
asaj periudhe në Veri dhe në Kosovë: dilli, milli, gruja dur, dul, muj, lujt, shkruj,
fajtur, ftu, por levdue, lexue, nimue, mue, mendue, gabue, fillue etj. Siç shihet,
vërehet se togu ue ka filluar të ketë shtrirje edhe në Veri. Grupi bashkëtingëllor
mb gjithnjë paraqitet i asimiluar: kama, plumi, mreti, themra, shkami, kulla, dhima,
mramja. Ndërsa grupi nd, siç e theksuam, dyfishohet në abetar, si : mennue, lûnner,
sundon, senn, mennim katunn, por edhe katun. Sonorizimi. Është një dukuri tipike,
ku në trajta të ndryshme, fjala shkruhet me bashkëtingëllore të zëshme, si: zog, elb,
rrogtar, zheg, i madh, idhnim, blegron, larg, por baktija, hith etj. Zanorja ë.
Nuk i dallon fonemën ë nga e-ja. Veçanërisht kur është fundore ajo nuk pasqyrohet
fare në shkrim, si në emrat e gjinisë femërore, por edhe mashkullore, si dhe në ndonjë
pjesë tjetër të ligjeratës: pem, pul, buk, furr, kunor, djal, djath, djall, vjam,
i urt, gjithmon, pes, etj. Nuk pasqyrohet ë-ja edhe në rasën emërore të shumësit të
shquar: shokt, kamt, gjindt, dejt, lopt, gurt, dhambt, pemt . Është përdorur e-ja
për ë në të gjitha rasat e emrave të gjinisë femërore, trajta e shquar, si: i botes,
veres, babes, dimen etj. Apostrofi. Te abetarja e Zymit apostrofi përdoret kryesisht
për të shënuar rënien e zanores ë. Kështu parafjala në përdoret me apostrof si
përpara emrave që fillojnë me zanore ashtu edhe përpara atyre që fillojnë me bashkëtingëllore,
si: n’udh, n’ shkoll, n’dimen etj. Trajta e shkurtër e përemrit vetor më apostrofohet,
si: m’puthi, m’lagu,m’ka fal etj. Formanti të i lidhores, si dhe “nyja” para mbiemrave,
qofshin edhe të emërzuar apostrofohet: t’lahem, t’rri, t’bahem, n’katund t’vjetër,
pajtori i t’rive C’(=ç) apostrofohet kur është përemër pyetës, por edhe si pjesëz:
Ç’dit asht? Ç’mot i keq!, ç’pem e shishme!, ç’zog i bukur! etj. S -ja apostrofohet
kur përdoret si pjesëz mohimi: s’rrej, s’flas. s’rri. Sc(=sh) apostrofohet vetëm
kur përdoret në fjalën shën, si: Sh’Pjetri, Sh’ Luigji etj. Leksiku. Në abetar
ndeshim edhe disa turqizma, si : heqim, bidat, qylah, kazan, nasihat, kasap, kaçak,
nasihat, dynja, kandar etj. Shtesa. Vërehet dukuria e shteses në fillim të foljeve
ose të mbiemrave që fillojnë me zanore të cilave u shtohet një h: t’hikim, heci, e
heger, hagrepi etj. Rënie. Kjo dukuri vihet re në emrat që dalin me fundoret -ur
dhe në foljet e formuara prej tyre, si: Flutra flutron, lepri etj, ndërsa kur dalin
me -ull u-ja nuk bie: tjegulla, sjetulla, vetulla etj. Nën ndikimin e ligjërimit
të folur nuk përdoret ë-ja paratheksore në rrokjen e parë: lkur, lmosha, msim, fmi,
kmishen, ftyra etj. Përdor termin zanore dhe perzantore për bashkëtingëllore. *** Nga
sa parashtruam më lart, vihet re se edhe në këtë botim ka filluar të ndjehet prirja
e disa dukurive fonetike, që më vonë do të përgjithësohen. Do të jetë Komisia Letrare
Shqipe në Shkodër (1916-1919) që këto evoluime të gjuhës do t’i diskutojë dhe do t’i
përfshijë në Rregullat mbi ortografinë e gjuhës shqipe të shkrueme (1917). Ndonëse
abetarja e Zymit është një libërth i vogël, ruan edhe sot vlerat e tij për historinë
e abetareve, pasi në atë kohë, kur gjuha shqipe përdorej vetëm në ndonjë shkollë të
vendit tonë, ajo duhet të ketë luajtur një rol të rëndësishëm për përhapjen e gjuhës
shqipe dhe të shkrimit të saj, në një fshat, siç ishte Zymi i krahinës së Hasit dhe
më tej. 28 Qershor 2013 nga Balkanweb