‘Buzmi’ dhe ‘Buka e lamit’ tradita të Krishtlindjes ndër shqiptarë
Natën e Shenjtë të Krishtlindjes ndër shqiptarë shënohet edhe nga tradita e ‘Buzmit’
dhe në agim të 25 dhjetorit nga ‘Buka e lamit’. Mund të themi se janë tradita
të përshpirtshme popullore shqiptare, që na çon përsëri në kohë te lashta, kur njeriu
fliste me sendet që e rrethonin, e më pas, në kohë më të reja, kur malësori shqiptar
mësoi të fliste me Zotin që bëhet njeri edhe për të, e sidomos për të, për bukën e
tij të përditshme të lamit e të shpirtit.
N’agshol të dritës do të bahet
lami. E Zoja e shtëpís, mbas mjesnate do të gatuejë bukën e lamit. Prap nji akt liturgik,
qi do t’a kryejë i zoti i shtëpís në mjedis t’arës. I zoti i shtëpís merr
nji krah tallë 6 dhe i shkepë në mjedis t’arës rreth vehtes, tue përftuem nji rrotullak,
e pret prap kryq me tallë. Nji njeri i shtëpís i bjen bukën e nxehtë me nji pjesë
djathë sypri më njenën dorë e më tjetrën majet e buzmavet të ndezun, të cilat në mjedis
të lamit i a dorzon të zotit të shtëpís. Ky merr unat e ndezuna e tue i qërfatë 7
së pari përmbi bukë e djathë, thotë kto fjalë: Falna o Zot bukën e përditshme ! Mandej
tue u sjellë rreth atij lami, qërfatë pa pushim unat tue përsëritë kto urime: gacë
e karricë 8 ! Si të sillet gjithkund rreth talles, therë tokën për me mbytë urin mos
të bâjë dam. Then bukën e nji grimë djathë e i a nep ati qi e prûni, tjetrën e merr
e shtjen në shtëpí e unat i a nep bariut. Ky ulet në burg të gjâs e tue qërfatë unat
rreth e rrotull, thotë vijanos këto fjalë: gacë e delme, gacë e dhì, gacë e lopë,
e kështu tue njehë nji nga nji emnat e gjâs së gjallë qi dishron të i a falë Zoti
në jetë të ré. Atëherë bariu njitet nalt e të gjith zbashku n’agshol të dritës hanë
bukën e lamit, bukën e jetës së ré. Porsa të hanë bukën, dy burra shtëpije
dalin jashtë; njêni merr do tallë e tjetri nji këmesë e nji gjylpanë të madhe në dorë
për me trêmbë pemët e buta. Ai qi ka këmesën, porsa t’i afrohet pemës, i turret tue
e pyetë shoqin tri herë rresht: A e pres ? – Mos e pre, se bân, i përgjegjet tjetri.
Mbas tri heresh bân kinse po e thérë me gjylpanë, tue pyetë shoqin prap tri herë rresht:
A e theri ! – Mos e thér, se lidhë. Mbas së tretës herë, ai qi ka tallën, e lidhë
pemën qi të bâjë kokrra. Kështu i kerkojnë të gjitha pemët e buta me rend. Mbas përbetimit
të pêmvet, të gjith do të lahen shtetsh në nji uj qi hecë. Ditën e Maranajvet,
të gjithë pjestarët e shtëpís, në Dukagjin, nuk shtijnë gjâ në gojë deri të kthehet
dita, pse zgjidhen shpirtënt e të vdekunvet n’atë jetë. Në fillim të secilës vjeshtë
nepër Dukagjin lutet dita e qiravet, për gjith fis me fërlikë për të vdekun të trollit. (Atë
Bernardin Palajt, OFM)
Ja disa shpjegime të domethënies së fjalës së
vjetër shqipe “Kershendella”. Atehere sipas profesor Eqrem Çabejt* fjalën
Kershendelle, Mikloshiçi e Majeri e nxjerrin nga latinishtja:
“Christi Natalia”, ndërsa Atë Gjergj Fishta na
e shpjegon këtë fjalë me mjetet e shqipes: Krisht – kendelle “Kendellja e Krishtit”-
e Atë Bernardin Palaj e quan Sh’ Kndella, që do të thotë këndellje
apo përtëritje e çdo gjeje. Gjithsesi ndikimi i emrit Krisht me etimologji popullore
nuk mund të mohohet. Për herë të parë fjala përdoret në veprën e Buzukut“mbasKreshendellsh”;Budi e përdor në trajtën “Natece
Kershendellese”.
Pra fjala “Kershendelle” do
të thotë “të lemit e Krishtit”. Në Jug të Shqipërisë, sipas
Hahnit, Kërshendellat janë gjashtë javët e kreshmeve që para Këshendellave
e deri të Teofania. Fjala Krishtlindje, që përdoret sot rëndom për kremtimin e lindjes
së Krishtit, pas gjase është një perkthim, një kalk i ri i fjalës grekë.
A
është traditë e lashtë shqiptare e festë? Pikërisht janë Kërshendellat që zëvendësuan
festën e moçme të Natës së Buzmit, trashëguar që prej kohëve të lashta. Buzmi,
simbol i jetës së re, i kthimit të motit kah pranvera, u bë simbol i Hyjnisë që
lind, i Krishtit. Krishti vjen për t’i dhënë fund së vjetrës e të gjithë të këqijave
të saj. Krishti rrafshon të vjetrën. E nis jeta me urimin e së resë: me gjeth e me
bar, me qengja e me tambël të bardhë, me shpresë për një të ardhme më të mirë.
Poeti
Don Prenke Ndrevashaj i këndon kështu në poemthin “Buzmi”**: "Ushton
flaka lakmueshem e i perqafet Njanit unak here tjetrit, Si Foshnja
Ejllore; Rroket me zemra te pergjumshme e u uron kenaqe e bekim!” Kështu,
festa pagane e buzmit u kristianizua dhe në Shqipëri; që shumë kohë para pushtimit
otoman, u kremtua festa e madhe: lindja e Zotit tonë Jezu Krishtit që, siç shkruan
dom Ndrevashaj, nuk harron më u ndalur çdo vjet mes rranxave të vetmueme: “O
Nate e bardhe, me shekuj t'u bame flí te keto rranxa te vetmueme, ne lufte
me jete, E me duhma t’ortekut ktu per bri! Veç ti s’harron me
u ndale te na çdo vjete!”